مراجعه به سیر نزول تدریجی قرآن برای ایجاد تحول در جامعه

به گزارش ایران اکونومیست، در حاشیه برگزاری شصت‌وچهارمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب بیروت، جلسه سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور؛ عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و قائم‌مقام کرسی‌های نظریه‌پردازی شورای عالی انقلاب فرهنگی در حوزه رسول اعظم جامعة المصطفی بیروت برگزار شد.

این استاد حوزه و دانشگاه در این برنامه بیان کرد: قرآن متنی است که از زمان نزول، نیاز به پرده‌گشایی از ابهاماتش وجود داشت و دانشمندان به تبعیت از پیامبر اکرم (ص) از همان روزهای اول تلاش کردند تا راز نهفته در بسیاری از آیات را کشف کنند و در اختیار دیگران قرار دهند. در طول تاریخ تفسیر، چندین سبک برای تفسیر قرآن پدید آمد.

وی ادامه داد: ۱۱۴ سوره قرآنی که در محضرش هستیم به سه قسمت تدوین شده‌اند. بعد از حمد، سوره‌های طولانی، بعد از سوره‌های طولانی نیز دو دسته سوره‌های متوسط بزرگتر و متوسط کوچکتر و سپس سوره‌های مفصلات و سوره‌های کوچک قرار گرفته‌اند. سوره‌های تقسیم شده و تدوین شده به همان ترتیب نزول قرآن نیست و آنچه نازل شده ترتیب دیگری داشته است. مثلا اولین سوره‌ای که بر پیامبر (ص) نازل شد سوره علق بود و در ادامه سوره‌های قلم، مزمل، مدثر، حمد، مسد، تکویر، اعلی، لیل و ... نازل شده‌اند.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت‌پور در ادامه گفت: سبک تفسیری که بعد از دوره پیامبر (ص) و گردآوری قرآن مشهور شد، از آن به‌عنوان تفسیر براساس ترتیب مصحف یاد می‌کنند که از سوره حمد شروع و به سوره ناس ختم می‌شود. نزدیک به سه قرن پیش، سبک دیگری از تفسیر مطرح شد که آن‌را تفسیر موضوعی نامیدند. در این تفسیر یک موضوع یا یک عنصر از عناصر اسلامی مانند توحید، معاد، نماز، زکات و ... مطرح می‌شود و مفسر آیات مربوط به آن‌ها را جمع‌آوری و تفسیر می‌کند.

این نویسنده و استاد علوم قرآنی، با اشاره به تفسیر براساس ترتیب نزول آیات، اظهار کرد: روش سومی که من روی آن اصرار دارم و به نحوی در حدود نزدیک ۶۰-۷۰ سال اخیر مطرح شده، تفسیر براساس ترتیب نزول است. در این رابطه نیاز بود که ادبیات علمی لازم تولید شود؛ هم ادبیات مرتبط با مباحث نظری این سبک، هم ادبیات مرتبط با تفسیر از ابتدا تا انتهای قرآن براساس ترتیب نزول و هم تفسیر موضوعی برحسب ترتیب نزول.

وی افزود: ما وظیفه داریم به‌عنوان طلبه مردم را متحول و تربیب کنیم. جامعه الهی بسازیم و ساخت جامعه الهی احتیاج به روش دارد. وظیفه طلاب صرفا این نیست که دین را بشناسند و به دیگران بشناسانند. وظیفه طلاب تحقق دین در عرصه‌ اجتماع است. بین وضعیت مطلوب دینی و وضعیت فعلی‌ دینی جامعه، فاصله معناداری وجود دارد. پیامبر ما وقتی جامعه عرب معاصر خود را تحویل گرفت، به مدد قرآن این جامعه را متحول کرد. خداوند در رابطه با طلبه‌ها فرموده که وظیفه شما است که فقه دین را بیاموزید و به سوی مردم برگردید و مثل پیامبر (ص) آنها را هشدار (انذار) بدهید. پیامبرمردم را هشدار می‌داد، مردم را از خواب بیدار می‌کرد، در مردم حرکت ایجاد می‌کرد و بینش‌های تاریک، گرایش‌های تاریک و رفتارهای تاریک آن‌ها را تغییر می‌داد و آن‌ها را در مسیر مستقیم و نور قرار می‌داد.

قائم‌مقام کرسی‌های نظریه‌پردازی شورای عالی انقلاب فرهنگی همچنین گفت: خدای متعال در آیه ۲۹ سوره فتح می‌فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ۚ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ ۖ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا ۖ سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ۚ ذَٰلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ ۚ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَیٰ عَلَیٰ سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ ۗ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا». یعنی در زراعتی مثل زراعت گندم، ابتدا دو برگ بیرون می‌زند، بعد قد می‌کشد و قوی می‌شود و روی پای خودش می‌ایستد. پیروان پیامبر (ص) براساس یک برنامه منظم آرام آرام از دل جامعه شرک نمایان، دیده و قوی شدند و به استقلال رسیدند و این به مدد قرآن بود.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت‌پور در این زمینه توضیح داد: روشی که در این مسیر بود اینگونه بوده که به تدریج سوره‌ها نازل می‌شد و پیامبر اسلام اجازه نداشت بیشتر از آن مقداری را که بر او نازل شده برای مردم بخواند؛ یعنی جمع کلمات در آیات و آیات در واحد نزول. پیامبر (ص) باید صرفا تابع خدا می‌شد و تفسیر این مطالب هم برعهده او بود. پس اگر بنا است ما روایتی از تحول در دوره پیامبر اسلام را دریافت و آن را بررسی و تحلیل کنیم و از آن روشی برای تحول جامعه امروزمان پیدا کنیم، بهترین و موثرترین راه، مراجعه به سیر نزول تدریجی قرآن است.

وی بیان کرد: خداوند می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ...» یعنی مقدم بر خدا و رسول خدا نشوید، مطابق راهی که به شما نشان دادم، عمل کنید. امروز وقتی به فضای فرهنگی و فضای اجتماعی‌تان در همین لبنان نگاه می‌کنید، هزاران سوال برای اصلاح مردم در ذهن دارید و مهمترین مساله این است که راه اصلاح چیست؟ یعنی درد و مساله‌مان را می‌دانیم، دنبال راهی می‌گردیم که براساس آن اصلاح کنیم. این راه به نظر ما، مطالعه در نزول تدریجی قرآن است. این توضیحات را مطرح کردم تا مشخص شود چرا به سمت تفسیر ترتیبی رفته و چرا این ادبیات علمی و کارهای تحقیقی را در طول این سال‌ها انجام داده‌ایم. امیدواریم بتوانیم پیشنهادات روشنی برای روش کشف راه‌حل مسائل از قرآن به‌دست بیاوریم.

پاسخ به پرسش‌هایی درباره نزول آیات و سوره‌های قرآن

در ادامه این جلسه حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت‌پور به پرسش‌های حاضران در زمینه موضوع جلسه پاسخ گفت.

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پاسخ به پرسشی در زمینه نحوه نزول آیات، گفت: بعضی از سوره‌ها یکجا نازل شده‌اند. بسیاری از سوره‌های کوچک یک‌مرتبه نازل شده‌اند. سوره‌های دیگری هم که به تدریج نازل می‌شد، به‌هم پیوسته می‌شدند. امام صادق (ع) می‌فرمایند که پیامبر (ص) وقتی «بسم‌الله الرحمن الرحیم» دوم شروع می‌شد، متوجه می‌شدند سوره اول تمام شده است و مواردی که استثنائا بعد از پایان سوره آیاتی نازل شده باشد، بسیار اندک است. مثلا اگر قرآن مشتمل بر ۶۲۳۶ آیه است، مجموعه آیات استثنائیات به بیش از ۲۰۰ آیه نمی‌رسد که بیشتر مفسرین هم این مساله را رد کرده‌اند. برخی از مفسرین همچون علامه طباطبایی، شاید ۲۰-۳۰ از این آیات استثناء را پذیرفته باشند. خداوند در سوره فرقان می‌فرماید که ما قرآن را به تدریج نازل کردیم، اما نظام نزولی آن را به‌هم نزده‌ایم و ترتیب آیات سوره‌ها بهم نخورده است.

وی در پاسخ به پرسشی دیگر در زمینه وجود برخی اختلافات درباره تعدادی از آیات قرآن، افزود: چند آیه در قرآن وجود دارند که درباره آن‌ها اختلاف است؛ مانند آیه تطهیر و آیه اکمال. علامه طباطبایی ممعتقد است که این موارد اجتهادی است، یعنی احتمالا اینجا دست بشر در کار بوده و دخالت صورت گرفته است. اختلافات مشهور مصاحیف صحابه در کتاب‌های مهمی مانند «مصاحف» ابوبکر بن ابی داود سجستانی ثبت شده است. با بررسی‌هایی که انجام شده، در هیچ مصحف مشهوری گزارش جایجایی این آیات نیامده و همه آیات را به همین صورت نوشته‌اند. با اینکه مثلا در ترتیب سوره‌ها اختلاف بسیار فاحشی گزارش شده است. در کتاب «تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول): مبانی، اصول، قواعد و فواید» که قرار است به عربی ترجمه شود، فهرستی از ترتیب سوره‌های مصحف ابن مسعود، مصحف اُبِی بن کعب و مصحف عثمانی در ۲۷ سوره تهیه کرده‌ام که همه اینها تنها در ترتیب سوره هود با یکدیگر مشترک هستند، ولی هیچ اختلافی در ترتیب آیات گزارش نشده است. لذا از اینها به آیات استتاری تعبیر کرده‌ام. کما اینکه شاگرد علامه طباطبایی، آیت‌الله جوادی آملی هم بیان کرده‌اند که این آیات برای حفظ قرآن و جلوگیری از تحریف آن است.

قائم‌مقام کرسی‌های نظریه‌پردازی شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه درباره اینکه آیا ما می‌توانیم به ترتیبی از سوره‌ها برحسب ترتیب نزول برسیم؟، توضیح داد: سه سال مجموعه منابع را بررسی کردم، ۱۰ روایت مسند درباره ترتیب نزول سوره‌ها، چهار روایت غیرمسند و ۵ تلاش علمی گروهی از مفسران را گردآوری، بررسی و ترتیب قابل اطمینان سوره‌ها را استخراج کردم.

حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت‌پور درباره موضوع اسباب نزول آیات نیز اظهار کرد: اسباب نزول آیات مورد تایید بسیاری از علما نیست، زیرا درصدر اسلام قصه‌سرایی باب شده بود. گروهی از قصه‌سرایان قبل از نمازهای جمعه، قصه‌های قرآن را توضیح می‌دادند. یکی از کارهای مهم امیرالمومنین علی (ع) بعد از رسیدن به خلافت، اخراج قصه‌سرایان از مسجد بود. استاد من آیت‌الله معرفت چهار شرط برای پذیرش روایات اسباب نزول گذاشتند و من هم یک شرط به آن‌ها اضافه کردم که در کتاب «تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول): مبانی، اصول، قواعد و فواید» آن‌را توضیح داده‌ام. محققان در منابع اهل سنت هم بسیار نسبت به روایات اسباب نزول موضع منفی گرفته‌اند. ازجمله سیوطی معتقد است که در روایات اسباب نزول، روایات دروغ و نادرست فراوان است. او می‌گوید بیش از ۲۰۰ روایت را در این زمینه نمی‌پذیرم.