با انجام ۶ دور مذاکرات هسته‌ای دولت دوازدهم که خردادماه پارسال بدون نتیجه خاصی به پایان رسید، چند ماه طول کشید تا نمایندگان جمهوری اسلامی ایران با کشورهای گروه ۴+۱ درباره برجام به مذاکره مجدد بنشینند.
امیرعبداللهیان: آمریکا از طریق برخی وزرای خارجه پیام داده و برای مذاکرات عجله دارند، اما ریاکارانه راب مالی در مصاحبه خود می‌گوید مذاکرات در اولویت ما نیست
دور تازه مذاکرات با اعضای برجام و رایزنی‌های غیرمستقیم با آمریکایی‌ها در دولت سیزدهم از آذرماه ۱۴۰۰ شروع و با کش‌وقوس‌های زیادی همراه شد. در برهه‌هایی تحلیل‌ها به سمت رکود و حتی بن‌بست پیش می‌رفت و در مقاطعی تحلیلگران از سیگنال‌های قوی توافق نهایی سخن می‌گفتند.
در نهایت، آمریکایی‌ها ادامه مذاکرات را به بعد از برگزاری انتخابات کنگره (هشتم نوامبر-۱۷ آبان) موکول کردند و اکنون مشخص نیست چه زمانی بار دیگر مذاکرات از سرگرفته خواهد شد.
در یکی از آخرین اظهارنظرها در این خصوص، «حسین امیرعبداللهیان» در حاشیه جلسه ۲۵ آبان‌ماه هیات دولت اظهار کرد: آمریکا ریاکارانه عمل می‌کند. به‌طور مستمر تبادل پیام با طرف آمریکایی انجام می‌شود. آخرین تبادل پیام ما در کمتر از ۷۲ ساعت گذشته بوده است. به گفته وزیر امور خارجه، آمریکا از طریق برخی وزرای خارجه پیام داده و برای مذاکرات عجله دارند، اما ریاکارانه راب مالی (مذاکره‌کننده ارشد دولت «جو بایدن») در مصاحبه خود می‌گوید مذاکرات در اولویت ما نیست و اشاره می‌کند به تحریکاتی که می‌خواهند نسبت به کف خیابان و اغتشاش در ایران داشته باشند.
در پیوند با فرایند و فرجام مذاکرات برجامی، «علل و ابعاد ابهام و سردرگمی آمریکا در روند مذاکرات هسته‌ای» عنوان گزارشی به قلم «احسان فلاحی» است که ضمن اشاره‌ای کوتاه به فرایند مذاکرات، مهمترین دلایل آشفتگی آمریکایی‌ها در فرایند گفت‌وگوها را مورد بررسی قرار داده است. در ادامه، گزیده‌ای از این گزارش را می‌خوانیم:
تصمیمات هسته‌ای دولت سیزدهم باعث شد تهدید به امکان شکست مذاکرات و تداوم و تشدید تحریم‌ها به عنوان اهرم‌های اعمال فشار بر تهران، کارکرد سابق خود را از دست بدهد
گفت‌وگوهای هسته‌ای دولت سیزدهم در یک نگاه
به لحاظ تاریخی، پس از ۱۲ سال مذاکره سرانجام توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ امضا شد اما «دونالد ترامپ» در سال ۲۰۱۸ بدون رعایت موازین بین‌المللی به طور یک‌جانبه از توافق خارج شد و رویکرد «فشار حداکثری» علیه ایران را در پیش گرفت.
پس از شکست ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و روی کار آمدن جو بایدن، مذاکرات احیای توافق هسته‌ای در دولت دوازدهم آغاز شد. در طول هفت ماه باقی مانده از دولت دوازدهم، در ایران شش دور از مذاکرات هسته‌ای انجام شد که نتیجه‌ای در بر نداشت.
با روی کار آمدن دولت سیزدهم اقدامات متقابل قابل توجهی برای مواجهه با زیاده‌خواهی‌های غرب انجام پذیرفت. اقدامات ایران در فاز فنی هسته‌ای در دولت سیزدهم به لحاظ کمی و کیفی با پشتوانه‌ای قوی‌تر پیگیری شد. در آغاز مذاکرات دوره هفتم، ایران به واسطه افزایش ظرفیت‌ها و توان هسته‌ای خود از جمله در حوزه غنی‌سازی قدرت چانه‌زنی بالاتری در قبال طرف‌های مقابل پیدا کرد.
دوره هفتم مذاکرات وین با اندکی تاخیر در ۸ آذر ۱۴۰۰ آغاز و در ۲۶ آذر پایان یافت. بلافاصله دور هشتم مذاکرات از ۶ دی آغاز شد و در ۲۰ اسفند بدون تعیین تاریخ بعدی گفت‌وگوها پایان یافت. با بی‌نتیجه ماندن دور بعدی مذاکرات در دوحه در هفتم و هشتم تیر ۱۴۰۱، دور جدید گفت‌وگوها از ۱۳ مرداد آغاز شد که مرحله اول تا ۱۷ مرداد به طول انجامید و هماهنگ‌کننده اروپایی در این مرحله از مذاکرات، پیش‌نویس خود را به طرفین تحویل داد. پس از گذشت حدود یک ماه، پاسخ‌های رد و بدل شده میان تهران و واشنگتن بی‌نتیجه ماند که بیانگر فقدان ابتکار عمل لازم از طرف آمریکا در پاسخ به نقطه‌نظرهای ایران بود.
دولت بایدن از چشم‌انداز بازی‌های سیاسی در داخل آمریکا مجبور به پذیرش اصلاحات مد نظر ایران روی متن پیشنهادی است هر چند که جمهوریخواهان ممکن است بایدن را به پذیرش توافق ضعیف متهم کنند
بن‌بست آمریکا در مذاکرات اخیر علل و عوامل آن
مجموعه‌ای از عوامل، زمینه قرارگیری آمریکا در یک بن‌بست دیپلماتیک را فراهم کرده است. این عوامل را می‌توان به شرح زیر مورد اشاره قرار داد:
۱- پیشرفت‌های فنی ایران در عرصه هسته‌ای
مهمترین عامل در اتخاذ مواضع متناقض و سردرگم آمریکا در طول مذاکرات هسته‌ای مربوط به پایداری جمهوری اسلامی ایران بر منافع و حقوق قانونی خود در طول مذاکرات با وجودِ تهدیدهای طرف‌های غربی بوده است. ایران با ایستادگی بر منافع و مواضع خود، هم از پذیرش مطالبات زیاده‌خواهانه از طرف‌های غربی در حوزه هسته‌ای خودداری کرد و هم بر موضع اصولی خود مبنی بر عدم مذاکره در خصوص مسائل موشکی و منطقه‌ای باقی ماند.
از طرف دیگر، تهدید به امکان شکست مذاکرات و تداوم و تشدید تحریم‌ها مانعی برای پیشرفت‌های فنی ایران در عرصه هسته‌ای نخواهد بود. این موضوع چالش بزرگی را برای مقامات آمریکایی ایجاد کرد زیرا عملا مهمترین اهرم در دسترس آن‌ها برای اعمال فشار بر ایران را بی‌اثر کرده است.
۲- تاثیر افکار عمومی آمریکا
با توجه به وعده انتخاباتی بایدن در زمینه بازگشت به برجام، شکست مذاکرات چالشی جدی برای دولت وی محسوب می‌شود. بر اساس نظرسنجی موسسه گالوپ ۷۸ درصد آمریکایی‌ها خواهان حل و فصل پرونده هسته‌ای ایران از طریق اقدامات دیپلماتیک هستند.
۳- پیامد مذاکرات لغو تحریم‌ها برای معادلات سیاسی آمریکا
بحران اوکراین این نگرانی را برای آمریکا ایجاد کرده که در صورت به نتیجه نرسیدن مذاکرات، تنش‌ها به شکل دومینووار در جهان افزایش یابد
پرونده هسته‌ای ایران یکی از مقولات مهم در سیاست خارجی بایدن است که می‌تواند از سوی دموکرات‌ها و رقبای آنان در انتخابات مورد استناد قرار گیرد. نتایج نظرسنجی مشترک موسسه مورنینگ کانسلت و پولیتیکو (در بازه زمانی ۱۲ تا ۱۳ فوریه ۲۰۲۱ با نمونه آماری ۲۰۰۵ نفر از رای‌دهندگان انتخابات ریاست جمهوری) نشان می‌دهد که ۷۰ درصد دموکرات‌ها خواهان بازگشت به توافق هسته‌ای هستند. این رقم برای جمهوریخواهان ۴۱ درصد بوده است.
به اعتقاد برخی کارشناسان، دولت بایدن از چشم‌انداز بازی‌های سیاسی در داخل آمریکا مجبور به پذیرش اصلاحات مد نظر ایران بر روی متن پیشنهادی است هر چند که جمهوریخواهان ممکن است بایدن را متهم به پذیرش توافق ضعیف کنند، اما از نظر برخی، هزینه‌های سیاسی این گزینه کمتر از به توافق نرسیدن با ایران است. افزایش ضریب نفوذ جمهوریخواهان در معادلات سیاسی آمریکا احتمالی جدی است که این مساله بایدن را در موقعیت سخت‌تری در مذاکرات لغو تحریم‌ها قرار داده است.
۴- اختلاف نظر در دولت بایدن
اختلاف نظر درون دولت بایدن یکی دیگر از دلایل تعلل و سردرگمی آمریکا در مقابل ایران است. در ارتباط با وضعیت داخلی دولت کنونی آمریکا نباید فراموش کرد که جو بایدن در وضعیتی ناپایدار به ریاست جمهوری ایالات متحده رسید. اتهام تقلب، شورش طرفداران ترامپ، حمله به کنگره و شکایت‌های متعدد انتخاباتی باعث شد که بایدن در وضعیتی کامل ناپایدار به قدرت برسد. از این رو دولت کنونی ایالات متحده آمریکایی از بُعد سیاست داخلی با موقعیتی شکننده مواجه است به طوری که بازگشت به توافق هسته‌ای چالش «کوتاه آمدن در مقابل ایران» از سوی مخالفان را پیش خواهد کشید. این در حالی است که وعده بازگشت به این توافق بر اساس پلتفرم انتخاباتی حزب دموکرات و همچنین سخنرانی های بایدن یکی از مهمترین وعده‌های انتخاباتی دولت کنونی بوده است. از این رو بازگشت به توافق هسته‌ای یک چالش برای بایدن است و بازنگشتن به آن چالشی دیگر.
علاوه بر قطبی شدن جامعه حتی در درون خود دولت نیز نظرات متفاوتی در مورد نحوه بازگشت به توافق هسته‌ای وجود دارد. «آنتونی بلینکن» وزیر امور خارجه و نیز مشاور امنیت ملی در کاخ سفید نمایندگان اصلی دو طیف فکری متفاوت در قبال توافق با ایران هستند.
۵- سنگ‌اندازی‌های رژیم صهیونیستی
رژیم صهیونیستی از اتفاقات داخلی در آمریکا نیز برای جلوگیری از توافق هسته‌ای استفاده می‌کند
همزمان با افزایش احتمال توافق، تلاش‌های رژیم صهیونیستی جهت اعمال فشار بر دولت بایدن برای جلوگیری از لغو تحریم‌ها بیش از پیش شده است. بدین منظور «ایال خولاتا» رئیس شورای امنیت ملی رژیم صهیونیستی با سفر به آمریکا و دیدار با «جیک سالیوان» مشاور امنیت ملی کاخ سفید و «وندی شرمن» معاون وزیر امور خارجه اعلام نارضایتی رژیم خود را از توافق براساس پیش‌نویس مرداد ماه اعلام کرد. از دید بسیاری از ناظران، رژیم صهیونیستی از اتفاقات داخلی در آمریکا نیز برای جلوگیری از توافق هسته‌ای استفاده می‌کند.
۶- نابسامانی اوکراین
بحران اوکراین این نگرانی را برای آمریکا ایجاد کرده است که در صورت به نتیجه نرسیدن مذاکرات، برخی دشواری‌های موجود در امتداد این بحران قرار گیرد و تنش‌ها به شکل دومینووار در جهان افزایش یابد. این شرایط ۲ موقعیت بالقوه متضاد را در مذاکرات لغو تحریم‌ها ایجاد کرده است به طوری که به نتیجه رسیدن مذاکرات می‌تواند تبدیل به مقدمه‌ای برای کاهش تنش میان روسیه و آمریکا شود در حالی که به نتیجه نرسیدن آن بستری برای افزایش اختلافات خواهد شد. پرواضح است که گزینه دوم توانایی آمریکا را بیش از پیش در مقابل ایران تقلیل خواهد داد.
از این رو آمریکا در پرتو بحران اوکراین در موقعیتی قرار گرفته است که نمی‌تواند خواسته های خود را به ایران تحمیل کند و نه می‌خواهد که بیش از این گرفتار عواقب بحران اوکراین به دلیل به نتیجه نرسیدن مذاکرات شود.
منبع
احسلان فلاحی، «علل و ابعاد ابهام و سردرگمی آمریکا در روند مذاکرات هسته‌ای»؛ دفتر مطالعات سیاسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، شهریورماه ۱۴۰۱
