کتاب دیرزمانی است به عنوان یک شاخص عمل می‌کند، به خصوص اکنون که نیاز به آگاهی بیشتر به چشم می‌آید. علاوه بر این، یکی از مولفه‌های رشدیافتگی فرهنگ هر ملتی، میزان علاقه‌مندی آن ملت به کتاب و کتابخوانی است.
نامگذاری روز (۲۴ آبان) و هفته‌ای برای کتاب و کتابخوانی (۲۱ تا ۲۶ آبان) بهانه‌ای است برای این که بیاندیشیم زمینه ترویج کتابخوانی چگونه فراهم می‌آید. بسیاری می‌گویند کتابخوانی را باید از خردسالی آموخت و درونی ساخت.
در این زمینه پژوهشگر ایران اکونومیست گفت‌وگویی با «کبری بابایی» و «طیبه شامانی» نویسنده و شاعر حوزه کودک و نوجوان داشته که در ادامه متن آن را می‌خوانید:
در حوزه شعر و داستان کودک کجای دنیا ایستاده‌ایم؟
بابایی نویسنده حوزه کودک در خصوص جایگاه ایران در حوزه نشر کتاب کودک و نوجوان می‌گوید: اگر بخواهم خوشبینانه به ماجرا نگاه کنم باید بگویم ما نویسندگان معتبر و ارزشمندی داریم که سرمایه‌های ادبیات کودک و نوجوان هستند. در سال‌های اخیر هم نسلی از شاعران و نویسندگان جوان به این حوزه وارد شده‌اند که حضورشان نویدبخش است. اما اگر واقع‌بین باشم باید بگویم حتی با وجود این سرمایه‌های ادبی، ادبیات کودک و نوجوان ایران نتوانسته است جایگاه خوبی در حوزه ادبیات کودک در جهان داشته باشد.
علاوه بر ضعف در نوآوری و ایده‌پردازی ادبیات کودک که موجب شده کتاب‌های ترجمه‌ای با اقبال بیشتری مواجه شود، نمی‌توان از تبلیغات پرزرق و برق آثار خارجی چشم پوشید
بابایی معتقد است: برخی از نویسندگان در حوزه ایده‌پردازی و تخیل و برخی در زمینه پرداخت ضعف‌های مشهود دارند، همچنین نوآوری و ابتکار هم در آثار آنان کمتر دیده می‌شود. شاید یکی از دلایل اقبال مخاطبان کودک و نوجوان به کتاب‌های ترجمه همین نکات باشد. البته نمی‌توان از تبلیغات گسترده برای کتاب‌های ترجمه و چاپ‌های پر زرق و برق شان هم چشم‌پوشی کرد. اما متاسفانه در مجموع باید پذیرفت ما در حوزه تالیف، چاپ و توزیع عملکرد قابل قبولی نداشته‌ایم و همین مساله ادبیات ما را عقب نگه داشته است.
کبری بابایی نویسنده و شاعر حوزه کودک و نوجوانبابایی: ما به عنوان کشوری که مهد شعر هستیم نتوانسته‌ایم برای شعر کودک و نوجوان حتی در کشور خودمان جایگاه قابل قبولی ایجاد کنیم
به گفته این شاعر حوزه کودک و نوجوان، در حوزه شعر هم تنها بخشی از ادبیات کودک، یعنی ادبیات خردسال مخاطب نسبی دارد و شعر کودک و نوجوان در قسمت‌های خاکستری قرار می‌گیرد. بررسی جایگاه شعر ایران در ادبیات جهان چندان ممکن نیست. چرا که ترجمه بخشی از امکانات شعر را از دسترس خارج می‌کند. همچنین نگاه ادبیات به شعر در کشورهای مختلف متفاوت است. به هر حال ما به عنوان کشوری که مهد شعر هستیم نتوانسته‌ایم برای شعر کودک و نوجوان حتی در کشور خودمان جایگاه قابل قبولی ایجاد کنیم. پس بررسی این جایگاه در جهان نیز کاملا بی‌مورد است.
همچنین شامانی معتقد است گام‌هایی برای ارتقای جایگاه ادبیات در میان کودکان و نوجوانان برداشته شده است اما این تلاش‌ها کافی نیست و نیاز به توجه بیشتری در این زمینه وجود دارد و این حمایت مدیران فرهنگی را می‌طلبد.
اوضاع چاپ و نشر چگونه است؟
بابایی با انتقاد از پروسه پیچیده چاپ کتاب در حوزه کتاب کودکان می‌گوید: کار در حوزه کتاب کودک، عمر طولانی و صبر زیاد می‌خواهد. چه بسا کتاب‌هایی که سال‌ها زیر چاپ می‌مانند یا در چرخه چاپ گرفتار می‌شوند. وقتی هم به چاپ می‌رسند که دیگر مخاطبان اصلی‌شان بزرگسال شده‌اند و عملا نسل بعدی باید آنها را بخواند.
به گفته وی، با وجود تیراژ پایین، خیلی از کتاب‌ها در همان تیراژ اول می‌مانند و همین نکته می‌تواند باعث شود نویسنده‌ها بی‌انگیزه شوند. اما چون فعالیت‌های فرهنگی یک جورهایی دل را درگیر می‌کنند و مهم‌تر از آن شیرینی کار برای کودک و نوجوان باعث می‌شود همچنان دوستان بسیاری در این زمینه بمانند و همچنان قلم بزنند. حمایت از بازار نشر و کمک به کاهش قیمت کتاب اتفاقی است که جامعه ادبیات بسیار به آن نیاز دارد.
شامانی: امروز شاعر یا نویسنده‌هایی داریم که تنها برای خردسال اثر خلق می‌کنند و نیز وجود ناشران تخصصی نشان‌دهنده بهبود اوضاع در زمینه ادبیات کودک است
شامانی در خصوص وضعیت چاپ کتاب در حوزه کودک بیان می‌دارد: وضعیت چاپ کتاب در حوزه کودک نسبت به سال‌های قبل از انقلاب پیشرفت بهتر و بیشتری داشته است به طوری که هنرمندان و ناشران به سمت تخصصی شدن کارهایشان می‌روند برای نمونه شاعر یا نویسنده‌ای تنها برای خردسال اثر خلق می‌کند و در مقابل هنرمندانی داریم که کار تخصصی‌شان برای نوجوان است. وجود ناشران تخصصی هم گواه این مهم است.
با این حال این نویسنده حوزه کودکان به انتقادها از عملکرد دولت در خصوص نحوه تامین و قیمت کاغذ در سال‌های اخیر اشاره کرده و معتقد است این اقدام باعث تعطیلی بسیاری از نشریات و انتشارات شده است.
باید و نبایدهای ترویج کتابخوانی در میان کودکان
بابایی در پاسخ این سوال که چگونه می توان به گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان کمک کرد؟ می‌گوید: گاهی هیچ کاری نکردن موثرتر است. پرهیز از چاپ کارهای فرمایشی و سفارشی، خودداری از آموزش صرف با ابزار ادبیات، پرهیز از برگزاری ویژه‌برنامه‌ها و جشنواره‌های سطحی و کم‌عمق به‌خودی‌خود می‌تواند، موثر باشد. در کنار این پرهیزها، آزاد گذاشتن کودک در انتخاب کتاب‌های مورد نظرش، ایجاد فضایی شاد برای مطالعه، تبدیل زمان مطالعه به زمانی برای لذت بردن و ... کاری است که والدین و اولیای تربیتی می‌توانند انجام بدهند.
نویسنده کودک و نوجوان می‌افزاید: دولت با حمایت از همه طیف‌های شاعران و نویسندگان می‌تواند امکان رشد را برای همه اهالی ادبیات کودک و نوجوان ایجاد کند. برگزاری جشنواره‌های ادبی به‌دور از در نظر گرفتن گروه‌بندی‌ها و فضاهای فکری که فضای رقابتی مطلوب بین مولفان ایجاد می‌کند می‌تواند به رشد ادبیات منجر شود. ایجاد فضای تعامل با نویسندگان خارجی و تبادل تجربه، برگزاری برنامه‌های بین‌المللی، تبلیغات کتاب‌ها، معرفی کتاب‌ها به مخاطب، تجهیز کتابخانه‌های مراکز کانون پرورش فکری کودکان، نوجوانان نهاد کتابخانه‌های عمومی و مدارس، ایجاد فضای گفت‌وگوی مولفان با مخاطبان در نشست‌های ادبی و ... از اقداماتی است که می‌تواند از سوی نهادهای دولتی، وزارت ارشاد و آموزش‌وپرورش سازماندهی شود.
طیبه شامانی نویسنده حوزه کودک و نوجواناگر زنگ کتاب در مدارس به صدا درآید و نگرش معلمان ادبیات در مدارس اصلاح شود، اگر رویکرد کتاب‌های درسی تغییر کند، اگر ناشران با شعر آشتی کنند و ... تحول در حوزه کتابخوانی اتفاق خواهد افتاد
شامانی ایجاد زنگ کتاب در مدرسه، تسهیل در خرید کتاب برای خانواده‌ها، برگزاری مسابقات و جشنواره‌ها در زمینه کتاب را از جمله اقدامات مهم در توسعه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در میان کودکان می‌داند. به گفته وی، برگزاری جلسات شعر کودک هم به غنی شدن شعر کمک بسیاری کرده است. در این زمینه استاد رحماندوست در خانه شاعران جلسات بسیاری را حتی در دوران کرونا به صورت مجازی برگزار کرده است و همچنان ادامه دارد و از اکثر شهرهای ایران نویسندگان کودک و نوجوان عضو این گروه هستند.
به گفته بابایی در دوره‌ای که اغلب ناشران تمایلی به چاپ شعر ندارند، در دوره‌ای که بیشتر مخاطبان، مخاطب شعر خردسال هستند که با انگیزه والدین به کتاب دسترسی پیدا می‌کنند، در دوره‌ای که مخاطب کودک و نوجوان به‌ندرت به سراغ مجموعه‌های شعر می‌رود و اگر هم برود شعر بزرگسال می‌خواند و ... کارهای زیادی باید انجام داد تا تازه به نقطه صفر برسیم.
بابایی در نقطه پایانی گفت‌وگویش تاکید می‌کند: اگر به آثار مولفان ایرانی توجه شود، اگر به مساله تبلیغات اهمیت داده شود، اگر نگرش معلمان ادبیات در مدارس اصلاح شود، اگر رویکرد کتاب‌های درسی تغییر کند، اگر حمایت عمومی چه از طرف نهادهای دولتی و چه از طرف نهادهای خصوصی و خانواده‌ها از حوزه ادبیات کودک و نوجوان بیشتر شود، اگر ناشران با شعر آشتی کنند، اگر شاعران به‌روز و قوی‌تر شوند، تحول در حوزه کتابخوانی و پرورش نسلی فهیم و آگاه اتفاق خواهد افتاد.
