خشکسالی بلای مهاجرت

امام جعفر صادق(ع) فرمود: «کَادَ اَلْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْراً». یعنی نزدیک است که فقر به کفر بیانجامد.  دیدگاهی که بسیاری از جامعه شناسان و مردم شناسان بر آن تاکید دارند که  فقر در هر شرایطی می‌تواند بر اعتقادات افراد تاثیر بگذارد.
بی‌تفاوتی به مساله فقر و دلیل آن را می‌توان در مقاطع مختلف مورد بررسی قرار داد، اما با توجه به شرایط کنونی و میزان زیاد مهاجرت به شهرهای بزرگ و رشد حاشیه‌نشینی در مناطق مهاجرپذیر، می‌توان بخش زیادی از  آسیب‌های اجتماعی را ناشی از بروز فقر ناشی از خشکسالی دانست.
 

خشکسالی و کسب درآمد، عامل مهاجرت بخش زیادی از مردم جنوب و جنوب‌شرق کشور  

«اورت لی» نظریه‌پرداز مهاجرت در دهه ۱۹۸۰ میلادی معتقد است: زمانی که عوامل دافعه (منفی) در مبدا و از سوی دیگر عوامل جاذبه (مثبت) در مقصد بیشتر باشند، احتمال تصمیم به مهاجرت بالا می­‌رود(۱).
وی در نظریه خود یکی از عوامل عمده مهاجرت را عوامل مرتبط با منطقه مبدا دانسته و عواملی مانند درآمد کم، کمبود امکانات، توسعه نابرابر را به عنوان مهم‌ترین عامل مهاجرت عنوان می‌کند. به عنوان نمونه ، برخورداری مقصد از وجود امکانات آموزش، اشتغال و درآمد بیشتر در مقایسه با مبدا، مشوق مهاجرت و برعکس، عواملی مانند آلودگی هوا، بالا بودن سطح هزینه‌­ها، دوری از خانواده و محیط و فرهنگ بومی از عوامل دافعه و بازدارنده فرد مهاجر است.

زمانی که عوامل دافعه (منفی) در مبدا و از سوی دیگر عوامل جاذبه (مثبت) در مقصد بیشتر باشند، احتمال تصمیم به مهاجرت بالا می‌­روداکنون مناطق جنوب، جنوب‌شرق و شرق کشور همراه با تصویری از خشکی، کم‌آبی و گرما همراه است. اما باید گفت این تصوری بسیار ناشایست و اشتباه از این مناطق کشور است. در منطقه شرق کشور، سیستان تا سه دهه قبل به عنوان انبار غله کشور شناخته می‌شد و مناطق حاشیه دریاچه هامون و زابل به عنوان قطب کشاورزی و شیلات ناحیه شرق کشور شناخته می‌شد. چنانچه با نگاهی بر نقشه تقسیمات سیاسی کشور می‌توان تراکم روستاها و شهرهای این ناحیه را به وضوح دید.

جنوب سیستان و بلوچستان که همواره در معرض بادهای موسمی اقیانوس هند و جریانات آب سرد اقیانوس هند قرار داشت، سرسبز و به عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی کشور شناخته می‌شد. جنوب استان کرمان و شهرهایی چون جیرفت و کهنوج که در آبرفت کوه‌های مرتفع کرمان(ارتفاعات هزار، لاله‌زار و جبالبارز) قرار دارد، شرق استان هرمزگان با شهرهایی چون میناب، رودان و حاجی‌آباد، شرق و جنوب استان فارس با شهرهایی چون، فسا، داراب، استهبان، جهرم و ...، استان بوشهر با شهرهایی چون برازجان، آبپخش، سعدآباد و ... و استان خوزستان که به عنوان پرآب‌ترین و حاصلخیزترین استان کشور محسوب می‌شد، جملگی از قطب‌های کشاورزی ایران بودند که متاسفانه این روزها به دلیل خشکسالی و بیکاری، بیشترین میزان مهاجرت را به خود اختصاص داده‌اند.

آمار چه می‌گوید؟

بر اساس یافته­‌های گزارش مرکز آمار ایران در فاصله سال‌های ۱۳۹۵-۱۳۹۰، در میان مراکز استان­‌های کشور، بیشترین تعداد مهاجران خارج شده مربوط به شهرهای تبریز، اصفهان، قزوین، خرم آباد، اراک، اهواز، زاهدان، تهران، ساری و بجنورد (با همین ترتیب) بوده و در سایر مراکز استان (به جز کرمان) مهاجران زیادی به این شهرها وارد شده‌اند که در میان آن‌ها شهرهای کرج، رشت، شیراز، سمنان و قم (با همین ترتیب)  بزرگ‌ترین خالص مهاجرت داخلی (بیشتر از ٢٠ هزار نفر) را داشته‌اند(مرکز آمار ایران).

نتایج تحلیلی در سرشماری سال ۱۳۹۰-۹۵، نشان می‌دهد که مهاجـران در فواصـل طولانی‌تر جابجا شـده‌اندهمچنین آمار مهاجرت از استان‌های کشور نیز نشان می‌دهد که از بین ۴ میلیون و ۳۰۰ هزار و ۹۸۸ نفر مهاجر در داخل کشور، استان خوزستان رتبه اول مهاجر فرستی را به خود اختصاص داده است. بعد از آن استان‌های لرستان، کرمانشاه، همدان، سیستان و بلوچستان، چهارمحال و بختیاری، اردبیل، کرمان و آذربایجان شرقی  هستند.

نکته قابل تامل در دوره ۱۳۹۵-۱۳۹۰ در مقایسـه با دوره‌های پیشـین نیز سـهم مهاجرت‌های بین اسـتانی و بین شهرسـتانی درون هر اسـتان است که افزایش یافته و در مقابـل از سـهم مهاجرت‌هـای درون شهرسـتانی کاسـته شـده اسـت. ایـن بدیـن معناسـت کـه در سرشماری اخیـر، مهاجـران در فواصـل طولانی‌تر جابجا شـده‌اند.(۲)

همچنین بر اساس پژوهش انجام شده توسط قاسمی اردهایی و همکاران بر اساس تحلیل داده‌های مرکز آمار،  مهم‌ترین علت مهاجرت پیروی از خانوار (یک علت کلی و مبهم) است و بعد از آن دلایل مربوط به اشتغال، تحصیل و پایان تحصیل، دستیابی به مسکن مناسب‌تر، انجام دادن و پایان خدمت وظیفه است.(۳)
 

جمع‌بندی

تامل بر مولفه‌های یاد شده در پژوهش قاسمی و همکاران و بررسی وضعیت جغرافیایی (جنوب کشور) و فاصله زیاد آن با شهرهای بزرگی مانند تهران و اصفهان، نظریات مهاجرتی و تحلیل آمار مهاجران داخلی کشور در فاصله سال‌های ۱۳۹۰ تا ۹۵ نشان می‌دهد که تعداد زیادی از افراد  در کشور از روستاها به شهرها و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ مهاجرت کرده‌اند.

بنابر نظریه «لی» عوامل دافعه در مبدا و جاذبه در مقصد یکی از دلایل اصلی افزایش مهاجرت است.
به گفته «احد وظیفه» رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، استان‌های ایلام، سمنان، کرمانشاه و خوزستان خراسان رضوی و شمالی و گلستان، اصفهان، تهران، قزوین، زنجان، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان، فارس، بوشهر، کهکیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاریبا خشکسالی شدیدی روبرو هستند.
در نظر قرار دادن این عوامل در کنار یکدیگر، نشان می‌دهد که بسیاری از نقاط ایران و به ویژه نقاط جنوبی که زمانی به عنوان قطب‌های بزرگ کشاورزی کشور محسوب می‌شدند، اکنون با مشکل بزرگی به نام خشکسالی و یا به عبارت بهتر تغییر اقلیم و به تبع آن از دست دادن اشتغال، بروز فقر و در نهایت مهاجرت روبرو هستند.
آن‌چه مشخص است، این است که خشکسالی یکی از عوامل اصلی برای مهاجرت و به همین ترتیب تبعات اجتماعی بعد از آن نظیر رشد حاشیه‌نشینی، کارگران روزمزد(به نقل از روزنامه ایران) و بروز انواع آسیب‌های اجتماعی است.

درآمد قابل توجه ناشی از قاچاق نسلی را تربیت می‌کند که در شرایط بروز ترسالی و مرتفع شدن مشکل آب، شاید دیگر آن‌ها به کشاورزی روی نیاورده و همین شغل را به نسل بعدی  انتقال دهند که این دقیقا یک معضل اجتماعی بسیار بزرگ استیکی از آسیب‌های اجتماعی ناشی از این مساله، بروز پدیده کولبری در مرزهای شرقی و قاچاق کالاست که در مرزهای جنوبی کشور امری رایج شده و تبعات اجتماعی زیادی به همراه دارد.
چنانچه به گفته ابراهیم‌زاده و همکاران، وجود محرومیت‌های شدید اقتصادی و میزان بالای بیکاری درمناطق مرزی، تاثیر شگرفی در افزایش عبور غیرقانونی انسان و به تبع آن، قاچاق کالا، مواد مخدر، اسلحه، سوخت، دام و کاهش امنیت مرزها دارد(۴).
طبق گزارش این گروه پژوهشگر؛ درآمد قابل توجه ناشی از این راه، نسلی را تربیت می‌کند که در شرایط بروز ترسالی و مرتفع شدن مشکل آب، شاید آن‌ها دیگر به کشاورزی روی نیاورده و همین شغل را به نسل‌های بعد انتقال دهند و این دقیقا یک معضل اجتماعی بسیار بزرگ است که مرتفع کردن آن  به زمان طولانی و صرف هزینه‌های بسیار زیاد در بخش‌های مختلف اجتماعی- اقتصادی  نیاز دارد.

منابع

۱. کاظمی­‌پور و قاسمی­ اردهایی،  ۱۳۸۸: تجربه اقامتی و تمایل به مهاجرت به شهر تهران، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، تابستان ۱۳۸۶ , دوره  ۲ , شماره ۳

۲. محمودیان،حسین،محمودیانی،سراج‌الدین[۱۳۹۷]،بررسی وضعیت مهاجرت و شهرنشینی در ایران با تاکید بر دوره ۱۳۹۰تا۱۳۹۵، صندوق جمعیت سازمان ملل دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران استادیار جمعیت‌شناسی، بخش جامعه‌شناسی و برنامه‌ریزی اجتماعی، دانشگاه شیراز

۳. قاسمی اردهایی علی، محمودیان حسین، نوبخت رضا،[۱۳۹۶] تحلیل علل مهاجرت های داخلی ایران در سرشماری های ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰، پاییز ۱۳۹۶ , دوره  ۶ , شماره  ۳ ;

۴. ابراهیم زاده آسمین، حسین،عباسیان مجتبی،[۱۳۸۹]، بررسی عوامل و دلایل قاچاق در استان سیستان و بلوچستان و راه کارهای رفع آن، مهر و آبان ۱۳۸۹ , دوره  ۷ , شماره  ۳۱