تحلیل ثانویه تحقیقات علوم اجتماعی در حوزه فضای مجازی عنوان مقاله‌ای به قلم «مهین شیخ انصاری» است که در مجله جامعه‌شناسی ایران منتشر شده است.
تعداد کاربران اینترنت از ۲۵۰ هزار نفر در ســال ۱۳۷۸، بــه ۵۶ میلیــون در سال ۱۳۹۴ و ۶۷ میلیون و ۶۰۲ هزار و ۷۳۱ نفر در سال ۱۳۹۹ رسیده است. بر اساس آخرین آمار منتشر شده، تعـداد مشــترکان اینترنــت ســیار٩٠ میلیــون و ۳۵۴ هزار نفر شده‌اند و ضریب نفــوذ اینترنــت به ١٠٦.٣٦ درصد رسیده است. همچنین ضریب نفوذ رسانه‌های اجتماعی با شـاخص ١١ درصد رشـد در سـال ١٣٩٩، ٧١ درصد برآورد شده است. این آمار حاکی از آن است که امروزه فضای مجازی بخشی از زنـدگی روزمـره مردم ایران شده است.
فناوری‌های وب٢ از ویژگی دوگانه رسانه‌ای- تعاملی برخوردارنـد. بـدین معنـا که از طرفی به عنوان رسانه بر امراجتماعی و پدیده‌های اجتماعی در زندگی واقعی تـاثیر می‌گذارنـد و از طرف دیگر فضـایی را بـه وجـود می‌آورنـد کـه در آن امر اجتمـاعی و پدیـده‌های اجتمـاعی شـکل می‌گیرند. این ویژگی دوگانه فناوری‌های نوین، به دانش علوم اجتماعی در باره فضای مجـازی منتقـل شده است.
روش شناسی تحقیق:
این تحقیق با استفاده از روش تحلیل ثانویه انجام شده است. جمعیت آماری در این تحقیق مقاله‌های منتشره شده علوم اجتماعی در حوزه فضای مجازی است و نمونه ۷۳۲ مقاله منتشر شده در بازه زمانی ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۰ است. واحد تحلیل مقاله‌ها و واحد مشاهده نتایج این مقاله‌ها هستند.
تحلیل توصیفی مقاله‌ها:
نتایج نشان می‌دهند که در ۴۵.۷۷ درصد مقاله‌ها، فضای مجازی با موضوع مورد مطالعه رابطه مستقیم و مثبت داشته است و بیشترین فراوانی با ۳۶.۲۰ درصد و ۸۵.۱۵ درصد به ترتیب به گروه‌ها، با عناوین پدیده‌های نوظهور اجتماعی و مشارکت سیاسی، سرمایه اجتماعی، حوزه عمومی و دموکراسی و... اختصاص دارند.
یافته‌ها:
هویت و ارزش‌ها:
از ٨٧ مقاله در گروه «هویت و ارزش‌ها»، ۵۳ مقاله با موضوع هویت و ارزش‌های ملی، قومی، فرهنگی و دینی است که ٢٨ مقاله از آنها، تاثیر فضای مجازی را بر هویت و ارزش‌های ملی، دینی و فرهنگی منفی ارزیابی کرده‌اند. بیشترین تاثیر منفی بر هویت ملی با ١٠ مقاله، هویت دینی ۵ مقاله، هویت دینی و ملی ۴ مقاله، دینداری ۵ مقاله و هویت فرهنگی ۴ مقاله است.
سبک زندگی
از ۴۱ مقاله با عنوان «سبک زندگی»، نتایج ۱۴ مقاله حاکی از این است که شبکه‌های اجتماعی مجازی با مدیریت بدن، نوگرایی، مدگرایی و تجمل‌گرایی رابطه مثبت معناداری دارد. به نظر می‌رسد که سبک زندگی کاربران تحت تاثیر فناوری‌های نوین در حال مدرن شدن است.
خانواده:
از ۳۶ مقاله با عنوان «تاثیر فضای مجازی بر خانواده»، موضوع ۲۷ مقاله روابط زوجین، انسجام خانواده و ارزش‌های خانواده است که ۲۱ مقاله (۷۷ درصد) تاثیر اینترنت و رسانه‌های اجتماع را بر موضوعات یادشده منفی ارزیابی کرده‌اند. روابط زوجین با ۱۱ مقاله با سوگیری منفی بیشترین فراوانی را از این جهت به خود اختصاص داده است.
روابط اجتماعی و ارتباطات میان فردی
از ۲۱ مقاله با عنوان «روابط اجتماعی و ارتباط‌های میان فردی»، ۱۱ مقاله تاثیر فضای مجازی را بر روابط اجتماعی و ارتباط‌های میان فردی مثبت ارزیابی کرده‌اند. نتایج مقاله‌ها نشان می‌دهند که کاربران از فضای مجازی برای گسترش روابط
اجتماعی با دوستان و حفظ روابط با دوستان قدیمی استفاده می‌کنند و فضای مجازی روابط اجتماعی و ارتباط‌های میان فردی را گسترش داده است. نتایج مقاله‌ها نشان می‌دهند که کاربران از فضای مجازی برای گسترش روابط اجتماعی با دوستان و حفظ روابط با دوستان قدیمی استفاده می‌کنند و فضای مجازی روابط اجتماعی و ارتباط‌های میان فردی را گسترش داده است
یافته‌های پژوهش‌ها نشان می‌دهد که اکثر کاربران برای تسهیل روابط خود، احیای ارتباط‌های قدیمی و ایجاد و حفظ ارتباط با دوستان به فیس بوک روی می‌آورند. در حالیکه برخی محدودیت‌های خانوادگی، جغرافیایی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی با حضور در شبکه جبران می‌شود که از مهمترین آنها تجربه جهان وطنی وآشنایی با دنیای مدرن است.
در این راستا نتایج تحقیقات «عباس شوازی و همکارانش» حاکی از این است که اینترنت توانسته است دوستان مجازی افراد را افزایش دهد که از نوع پیوندهای ضعیف خارج از شبکه گفت و گوی مرکزی هستند. به عبارتی اینترنت پیوندهای قوی را حفظ و پیوندهای ضعیف کاربران را افزایش می‌دهد.
مشارکت سیاسی، حوزه عمومی، سرمایه اجتماعی و دموکراسی
از ۱۱۶ مقاله با عنوان «مشارکت سیاسی» ۷۲ مقاله با موضوع مشارکت سیاسی، حوزه عمومی، سرمایه اجتماعی و دموکراسی است که ۵۷ عدد از این مقاله‌ها یعنی حدود ۷۹ درصد تاثیر اینترنت و رسانه‌های اجتماعی را مثبت ارزیابی کرده‌اند. مشارکت سیاسی با ۲۰ مقاله، سرمایه اجتماعی با ۱۷، دموکراسی با ۱۰ و حوزه عمومی با ۱۰ مقاله، بیشترین فراوانی با سوگیری مثبت را به خود اختصاص داده‌اند. به نظر می‌رسد کاربران ایرانی به درستی از نظم اطلاعاتی باز که فضای مجازی به وجود آورده است در جهت مطالبه‌گری و دموکراسی استفاده می‌کنند.
بهره‌وری کسب و کارها وحرفه‌ها از فضای مجازی
۳۸ مقاله با عنوان «بهره‌وری حرفه‌ها، کسب و کارها و محافل آکادمیک از فضای مجازی» انجام شده‌اند. نتایج این مقالات حاکی از این است که حرفه‌ها، کسب و کارها و محافل آکادمیک برای پیشبرد اهداف خود و رونق اقتصادی از فضای مجازی استفاده می‌کنند.
دین در فضای مجازی
اگرچه برخی از مقاله‌ها تاثیر فضای مجازی را بر دینداری منفی ارزیابی کرده‌اند، اما نتایج مقاله‌های دیگر حاکی از این است که بر اساس آموزه‌های دینی سواد رسانه‌ای دینی طرح می‌شود. روحانیون وبلاگ‌های خود را به وجود می‌آورند و همچنین ما شاهد پدیده‌های اجتماعی نوظهوری مانند زیارت مجازی هستیم که همه نشان دهنده این است که دینداران از ظرفیت‌های فضای مجازی برای ترویج دین استفاده می‌کنند.
بسترسازی برای کاهش آسیب ناشی از فضای مجازی
۳۴ مقاله در ضرورت سواد رسانه‌ای نوشته شده است که اکثر این مقاله‌ها سواد رسانه‌ای را راهکاری ضروری برای کاهش آسیب‌های رسانه و فضای مجازی دانسته‌اند. همچنین مقاله‌هایی درباره سیاستگذاری در حوزه فضای مجازی و دنش حکمرانی نوشته شده است که نشان می‌دهد فضای مجازی به عنوان واقعیت اجتماعی یا مجاز واقعی جامعه کنونی ایران پذیرفته شده است.
«اعظم راودراد» افزایش سواد رسانه‌ای زنان و داشتن اطلاعات قوی و کامل از شیوه کاربری امن رسانه را بهترین راه حل مشکل آزار و تعقیب زنان در اینترنت می‌داند.
نتیجه گیری:
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که فناوری‌های وب ۲ ارزش‌های خانوادگی و هویت دینی و ملی کاربرانی ایرانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و سبک زندگی آنها را به سوی مدرن شدن پیش می‌برد.
از طرف دیگر پدیده‌های نوظهوری مانند فراغت مجازی، گردشگری مجازی، اینفلوئنسرها، سوگواری مجازی، بدن رسانه‌ای، خود مجازی، زیارت مجازی ومواردی از این دست در این فضا شکل گرفته‌اند. اما از طرفی فضای مجازی مشارکت سیاسی و سرمایه اجتماعی کاربران را افزایش می‌دهد و کاربران از فضای اطلاعاتی باز که فضای مجازی ایجاد کرده است برای گسترش دموکراسی و حوزه عمومی استفاده می‌کنند.
همچنین کسب و کارها برای رونق اقتصادی از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.
علاوه بر این، نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که کاربران از آزادی فردی به معنای آزادی تحرک که فناوری‌های وب ۲ برای آنها فراهم آورده است به خوبی استفاده کرده‌اند و به کمک اینترنت و رسانه‌های اجتماعی توانسته‌اند فارغ از قید زمان و مکان، روابط اجتماعی خود را گسترش دهند یا روابط قدیمی خود را حفظ کنند.
منابع:
مهین شیخ انصاری، «تحلیل ثانویه تحقیقات علوم اجتماعی در حوزه فضای مجازی»، مجله جامعه‌شناسی ایران، شماره۴: زمستان ۱۴۰۰
