سهم ۳۰ درصدی نانو از کل پتنت‌های ثبت شده ایران در آمریکا و اروپا

به گزارش گروه علم و آموزش ایران اکونومیست، «گزارش عملکرد سند گسترش کاربرد فناوری نانو ایران در سال ۱۴۰۰» منتشر شد. این گزارش به اطلاع‌رسانی اقدامات صورت گرفته در خصوص برنامه‌های سند گسترش کاربرد فناوری نانو (مصوب هیات‌وزیران) و تشریح عملکرد ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در قالب پنج فصل پرداخته است.

در فصل نخست، وضعیت دستیابی به اهداف کلان پیشرفت فناوری نانو در کشور بیان شده است. بر این اساس، در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۲۱۹۹ مقاله مرتبط با فناوری نانو توسط محققان ایرانی در پایگاه استنادی WoS نمایه شده است که این تعداد، معادل ۵/۴۱ درصد از کل مقالات نانو منتشرشده در این سال است. این سهم از انتشار مقالات نانو، ایران را همانند سال گذشته، در رتبه چهارم دنیا قرار داده است. این جایگاه در حالی به دست آمده که ایران در سال ۲۰۰۰ و قبل از تأسیس ستاد توسعه فناوری نانو که تعداد معدودی از محققان و دانشمندان ایرانی با این فناوری نوظهور آشنا بودند، با انتشار هشت مقاله نانو در رده پنجاه و هشتم جهان و ششم منطقه خاورمیانه قرار داشت.

در سال ۲۰۲۱ در بین دانشگاه‌های کشور، دانشگاه تهران با انتشار ۸۴۳ مقاله نانو (۶/۸ درصد) کل مقالات نانو ایران در این سال در رده اول قرار گرفته و پس از آن به ترتیب دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه علم و صنعت در رده‌های بعدی قرار دارند. مجموعه دانشگاه آزاد اسلامی نیز نزدیک به یک‌پنجم از کل مقالات نانو ایران را منتشر کرده که البته این آمار متعلق به تمامی واحدهای این دانشگاه است.

همچنین بر اساس اطلاعات فدراسیون سرآمدان علمی ایران، تعداد مقالات نانو ایران که در مجلات برتر علمی جهان منتشر شده‌اند، از ۸۸ مقاله در سال ۲۰۲۰ به ۹۳ مقاله در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است. همچنین بر اساس بانک اطلاعات مجلات علمی (JCR)، تعداد و سهم مقالات نانو ایران که در مجلات Q۱ منتشر شده‌اند نیز در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال گذشته افزایش یافته و بر این اساس رتبه ایران در این شاخص یک رده بهبود یافته است و در نهایت در مورد شاخص اچ (h-Index)، رتبه جهانی ایران برای مقالات منتشر شده در پنج سال منتهی به ۲۰۲۱ (h-index پنج‌ساله) یازدهم است.

به گزارش ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، ایران در مجموع تا پایان سال ۲۰۲۱، ۳۰۷ اختراع مرتبط با فناوری نانو در دفاتر ثبت پتنت آمریکا و اروپا منتشر کرده است. تعداد پتنت‌های نانو ایران در  اداره ثبت اختراعات آمریکا USPTO در سال ۲۰۲۱، ۲۱ پتنت بوده است. علاوه بر این، در همین سال، ۳۴ اختراع نانو دیگر در حال ثبت نهایی در این دفتر است. بر این اساس، رتبه ایران در پتنت‌های ثبت شده در USPTO در سال ۲۰۲۱ بیست و چهارم است. این تعداد اختراعات مرتبط با فناوری نانو، سهم حدود ۳۰ درصد از کل پتنت‌های ثبت شده ایران در ادارات ثبت پتنت آمریکا و اروپا را شامل می‌شود.

همچنین، از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ متوسط رشد سالانه بازار فناوری نانو ایران ۹۶ درصد بوده است؛ یعنی هر سال حجم فروش بازار تقریباً دو برابر شد؛ اما در سال ۱۳۹۹ (آخرین پیمایش برگزار شده در خصوص بازار فناوری نانو ایران) این رشد نسبت به سال قبل به ۱۶۰ درصد رسید و نرخ این رشد منهای تورم در سال ۱۳۹۹ معادل با ۱۲۳ درصد بوده است. ارزش دلاری حجم فروش فناوری نانو ایران در سال ۱۳۹۹ برابر با ۵۵۳ میلیون دلار بوده است. حدود ۷/۳ درصد (معادل ۴۰/۵ میلیون دلار) از مجموع بازار فناوری نانو ایران در سال ۱۳۹۹ مربوط به صادرات این محصولات به کشورهای دیگر و ۹۲/۷ درصد (معادل ۱۰۶,۹۸۸ میلیارد ریال) از آن مربوط به فروش در بازار داخلی بوده است.

بازار فناوری نانو شامل سه بخش؛ بازار تجهیزات نانو، بازار کالاهای نانو و بازار خدمات نانو می‌شود. بیشترین حجم بازار نانو (معادل ۹۷/۷ درصد) در سال ۱۳۹۹ متعلق به کالاها بوده است. بازار تجهیزات، همگام با کل بازار نانو در سال ۱۳۹۹ شاهد یک جهش بوده است؛ به نحوی که بیش از ۱۴۰ درصد نسبت به سال قبل رشد داشته است. «سیستم لایه‌نشانی قوس کاتدی»، «دستگاه الکتروریسی صنعتی» و «سیستم تصفیه آب مبتنی بر انعقاد الکتریکی و نانوجاذب»، به ترتیب سه دستگاه پرفروش بوده‌اند. بازار خدمات فناوری نانو نیز در این سال ۷۴ درصد نسبت به سال قبل رشد داشته است. «خدمات آنالیز و شناسایی در حوزه نانو (شبکه آزمایشگاهی)»، «خدمات لایه نشانی تزئینی و سخت به روش رسوب فیزیکی بخار» و «خدمات نیتروژن‌دهی پلاسمایی» به ترتیب پرفروش‌ترین خدمات فناوری نانو در سال ۱۳۹۹ بوده‌اند.

در پایان سال ۱۳۹۹ در مجموع ۲۸۲ شرکت در زمینه تولید محصولات، تجهیزات و خدمات حوزه فناوری نانو فعال بوده‌اند. حدود ۹۰ درصد از کل حجم بازار فناوری نانو ایران در این سال در اختیار ۵۰ شرکت اول (در حجم فروش) قرار داشته است. بیشترین تعداد شرکت‌های فعال در این سال مربوط به حوزه‌های نانوپوشش، نانومواد و نانوکامپوزیت‌ها بوده است.

۴۲ درصد از بازار محصولات فناوری نانو ایران در سال ۱۳۹۹ در صنعت ساخت‌وساز کاربرد داشته‌اند که ۹۷ درصد از این مقدار مربوط به بازار شیرآلات بهداشتی، کاشی و شیشه رفلکس بوده است. تقریباً سهم ۱۷/۵ درصدی صنعت نفت و گاز و پتروشیمی و حدود ۹۴ درصد از بازار خودرو را نانوکاتالیست‌ها تشکیل داده بودند. به طور کلی پنج محصول پرفروش نانو در سال ۱۳۹۹ با حجم بازار بالای هزار میلیارد ریال به ترتیب عبارتند از شیرآلات بهداشتی، نانوکاتالیست نفت و گاز، نانوکاتالیست خودرو، کاشی ساختمان و محصولات اپتوالکترونیک.

بعد از دو سال از شروع تحریم‌ها و افت ارزش ریال ناشی از آن، برای اولین بار در سال ۱۳۹۹ صادرات نانو، هم از نظر مقدار و هم از نظر سهم از کل بازار نانو صعودی شد. حجم دلاری صادرات در سال ۱۳۹۹ بیش از ۸۰ درصد رشد داشته است و سهم بازار صادرات از کل بازار نانو نیز در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال گذشته ۱/۳ درصد بیشتر شد. بیشترین سهم صادرات (۵۳ درصد) در این سال مربوط به حوزه ساخت‌وساز بوده است. مقاصد صادراتی محصولات نانو در سال ۱۳۹۹، ۴۷ کشور بوده است. بیشترین میزان صادرات نانو ایران در سال ۱۳۹۹، به ترتیب به ترکیه با ارزش ۱۳ میلیون دلار، عراق با ارزش ۱۲/۲ میلیون دلار و لبنان با ارزش ۴/۳ میلیون دلار بوده است.

در فصل دوم از این گزارش، به تشریح عملکرد برنامه‌های کلان، عملیاتی و اقدامات اجرایی فناوری نانو پرداخته شده است. در این فصل، اقدامات مختلف صورت گرفته در راستای هشت برنامه کلان گزارش شده است؛ ترویج و آموزش عمومی فناوری نانو یکی از هشت برنامه است، در این برنامه به تشریح اقدامات صورت گرفته در راستای ترویج دانش‌آموزی، ترویج دانشجویی و ترویج صنعتی فناوری نانو در کنار فعالیت‌های رسانه‌ای ستاد نانو پرداخته شده است.

ارتقای کیفیت علمی و پرورش سرمایه‌های انسانی کارآمد فناوری نانو، این برنامه از طریق حمایت از تحقیقات فناوری نانو و تحقیقات کاربردی صنعتی در این حوزه در کنار توانمندسازی سرمایه‌های انسانی پیگیری شده است.

مدیریت توسعه فناوری نانو برای شکل‌گیری صنعت نانو؛ مهم‌ترین محورهای اقداماتی که در راستای این برنامه کلان صورت گرفته شامل موارد زیر است: حمایت از توسعه و تجاری‌سازی طرح‌های نوآورانه در قالب برنامه «نانومچ»، توسعه نوآوری‌های منتخب از طریق رصد فناوری‌های تحول‌آفرین و حمایت از فناوران مستعد، توانمندسازی کسب‌وکارهای نوپا در قالب برنامه «پل»، حمایت از توسعه زیست‌بوم کارآفرینی از طریق برگزاری برنامه «کاریز»، حمایت از ایجاد فضای تولید نیمه‌صنعتی و همچنین حمایت از تولید، حفاظت و به‌کارگیری دارایی‌های فکری فناوری نانو است.

توسعه خدمات و زیرساخت‌های تجاری‌سازی فناوری نانو یکی دیگر از هشت برنامه کلان است، در این برنامه کلان از طریق اقداماتی نظیر ارزیابی، پایش و نظارت بر محصولات فناوری نانو (شامل اعطای گواهینامه نانومقیاس)، ارایه خدمات تجاری‌سازی به شرکت‌های فناوری نانو، تأمین و توسعه زیرساخت فیزیکی لازم جهت استقرار شرکت‌های فناوری نانو (در مراکز رشد) و همچنین ارتقای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو پیگیری شده است.

ارتقای صنایع موجود و ایجاد صنایع جدید بر پایه فناوری نانو؛ در این بخش از گزارش به تشریح اقدامات صورت گرفته در راستای ورود فناوری نانو به شرکت‌ها و صنایع مختلف در ۱۰ حوزه صنعتی پرداخته شده است؛ این ۱۰ حوزه عبارت‌اند از: «آب، پساب و محیط‌زیست»، «انرژی (نفت، گاز و پتروشیمی)»، «سلامت، حمل‌ونقل (هوایی، دریایی، خودرو)»، «ساختمان»، «کامپوزیت و پلیمر، رنگ و رزین»، «کشاورزی، صنایع غذایی و بسته‌بندی»، «نساجی و نانوالیاف»، «نانوپوشش» و «نانومواد».

یکی دیگر از برنامه ها پیاده‌سازی نظام استاندارد، کنترل کیفی و ایمنی فناوری نانو است. تدوین استانداردهای ملی و بین‌المللی فناوری نانو، توسعه و پیاده‌سازی نظام اندازه‌شناسی نانو، پیاده‌سازی نظام جامع مجوزدهی، نظارت و ارزیابی در حوزه فناوری نانو و همچنین ترویج و آموزش استاندارد و ایمنی فناوری نانو، مهم‌ترین سرفصل‌های اقداماتی هستند که در راستای برنامه کلان ششم صورت گرفته‌اند.

توسعه و مدیریت بازار محصولات نانو: ایجاد ابزارهای حمایتی و تسهیل گری برای توسعه بازار داخلی محصولات نانو (شامل ابزارهای مالی، ظرفیت‌های قانونی و نهادی) و همچنین توسعه سبد کالاهای مصرفی نانو در کنار حمایت از صادرات محصولات فناوری نانو، اقداماتی هستند که ستاد نانو در راستای برنامه کلان هفتم آن‌ها را در دستور کار قرار داده است.

ارتقای همکاری‌های بین‌المللی در حوزه فناوری نانو نیز آخرین برنامه از هشت برنامه کلان است، این برنامه از طریق مشارکت در تأسیس مجامع منطقه‌ای و جهانی فناوری نانو و حضور فعال در آن‌ها و همچنین ایجاد زیرساخت توسعه همکاری‌های بین‌المللی برای حضور در عرصه بین‌المللی فناوری نانو پیگیری شده است.

فصل سوم این گزارش به تشریح برنامه‌ها و اقدامات صورت گرفته در راستای سیاست‌گذاری پیشرفت فناوری نانو و ارزیابی برنامه‌ها و نهادها در سال ۱۴۰۰ اختصاص دارد. بر اساس گزارشی که در این فصل ارائه شده، ستاد نانو، عهده‌دار راهبری و ارزیابی دستگاه‌های اجرایی در راستای اجرای سند گسترش کاربرد فناوری نانو است. همچنین، ستاد نانو به پایش و مستندسازی وضعیت اجرای سند گسترش کاربرد فناوری نانو از طریق تدوین و انتشار گزارش‌های مختلف پرداخته است و در کنار آن، توسعه شبکه رصد نانو، پایش و ارزیابی شاخص‌های پیشرفت فناوری نانو، پیمایش حجم بازار محصولات نانو ساخت ایران و مدیریت فناوری اطلاعات و دانش فرایندهای توسعه فناوری نانو را در دستور کار قرار داده است. در سال ۱۴۰۰ به منظور تبیین الگوی پیشرفت فناوری نانو، طرح‌های تحقیقاتی متعددی با حمایت ستاد نانو در راستای مستندسازی تجربیات توسعه فناوری‌های نانو و تجاری‌سازی محصولات نانو اجرا شد.

در فصل چهارم گزارش، به اقدامات ۱۳ وزارتخانه و سازمان دولتی در راستای مأموریت‌هایی که برای این دستگاه‌ها در سند گسترش کاربرد فناوری نانو مشخص شده، اشاره شده است. در نهایت، فصل پنجم گزارش، به ارزیابی شاخص‌ها و گزارش تأمین مالی برنامه پیشرفت فناوری نانو ایران اختصاص یافته است.

«گزارش عملکرد سند گسترش کاربرد فناوری نانو ایران در سال ۱۴۰۰» در پنج فصل و در ۳۰۷ صفحه تنظیم شده  است.

به گزارش ایران اکونومیست، اچ ایندکس (h-index) شاخصی عددی است که بهره‌وری و تأثیرگذاری علمی دانشمندان را به صورت کمی نمایش می دهد. این شاخص با در نظر گرفتن تعداد مقالات پر استناد افراد و تعداد دفعات استناد شدن آن مقالات توسط دیگران محاسبه می‌شود.