گفتمان فرهنگی غدیر

۱۴۳۳ سال پیش در سال دهم هجری به هنگام بازگشـت نبـی مکرّم اسلام حضرت محمد مصطفی (ع) و مسلمانانِ همراه ایشان از سفر حـج، واقعه‌ای روی داد که تأثیری عمیق و سرنوشت ساز بر تاریخ اسـلام نهـاد. این واقعه که از آن با عنوان «غدیر خُم» یاد می‌شود، معرفّی حضرت علی (ع) به ولایت و جانشینی حضرت محمد (ص) بود.

واقعه تاریخی و تاریخ سازِ غدیر، از همان آغاز به رمز و نمادی از تداوم خط نبوّت بدل گشت که نبوّت انبیا را به ولایت امامان (علیه السلام) پیوند داد و فرایند دیرپای نبوّت را به اکمال دین و اتمام نعمت الهی و به غایت خویش رساند. غدیر به یک معنا، مهم‌ترین حادثه تاریخ اسلام، و به تعبیر دیگر یکی از مهمترین حوادثی است که در طول بیست و سه سال نبوت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه وآله رخ داده است.

غدیر سرآغاز شکل گیری یک فلسفه عمیق مبتنی بر هدایت انسان‌ها بود که گزارش‌های مکتوب فراوانی در خصوص این واقعه در قالب‌های مختلف مانند کتاب‌های تاریخ و سیره، حدیث و کتاب‌های فضایل و مناقب، کتاب‌های رجال و شعر به زبان فارسی و عربی از سوی نویسندگان و سخنوران شیعه و سنی نگاشته شده است و البته در این میان هرکس از منظر خویش به این واقعه‌ سترگ نگریسته‌ و درباب آن نوشته است.

غدیر از این منظر، یک حادثه تاریخی مختص شیعه نیست؛ بلکه در معنای وسیع به یک گفتمان اجتماعی و فرهنگی بدل شده است. این گفتمان ، زمینه ساز نوع نگرش جدیدی به زندگی شده است و مفاهیمی چون آزادی خواهی و رفتار عدالت خواهی برآیندی از آن هستند. این گفتمان مرزهای صِرف عقیدتی را در هم نوردیده است و در حقیقت آرمان و واقعیت را به‌ زیبایی به یکدیگر پیوند داده است.

 گفتمان غدیر به عنوان یکی از گفتمان‏های اصلی تاریخ ایران اسلامی، بر دیگر گفتمان‏های موجود در فضای فرهنگی جامعه، همچون گفتمان فرهنگی و ادبی سمت و سو بخشیده است و لذا عناصر ادبی موجود در آثار شاعران و نویسندگان به عنوان دال‏هایی عقیدتی و مذهبی باورهای عمومی را متجلی ساخته است.

 بنا به اطلاعات موجود از قرن اول هجری تا به اکنون، بیش از هزار عنوان کتاب درباره واقعه مهم غدیر نگاشته شده است. در فاصله زمانی قرن چهارم تا دهم هجری قمری در منطقه وسیعی که به عنوان جغرافیای فرهنگی ایران شناخته می‌شود و مهم‌ترین شاخصه آن، رواج زبان فارسی دری بوده است، سروده‌های فراوانی درباب واقعه غدیر خلق شده که هر یک به گونه‌ای، به ثبت یا انعکاس این واقعه پرداخته‌اند. در حقیقت واقعه غدیر خم و ولایت امیر المومنان علی (ع) از نخستین ادوار شکل گیری ادب فارسی، در آثار شاعران و نویسندگان پارسی گو وارد شد و به سرعت، نوع ادبی ویژه خویش را پدید آورد که از آن در قالب وسیع با عنوان «شعر علوی» و در حالت خاص‌تر تحت عنوان «غدیریه» یاد می‌شود. تأثیر واقعه غدیر خم بر شعر فارسی چنان سریع و عمیق بود که پیشگامان شعر فارسی از قبیل کسایی مروزی، در عین حال پیشگامان غدیریه سرایی نیز هستند و حتی برخی از نخستین شاعران پارسی گو که بر دیگر ادیان بوده‌اند از قبیل دقیقی نیز به این واقعه توجه کرده و آن را در شعر خویش یاد کرده‌اند. علامه امینی در بخشی از کتاب بزرگ خود «الغدیر»، به شرح شاعرانی پرداخته‌اند که درباره غدیر شعر سروده‌اند؛ از جمله شاعرانی چون کمیت بن زید اسدی، سید اسماعیل حِمیَری، حسان بن ثابت، عبدی کوفی، ابوتمام طائی، دعبل خزاعی، ابن طباطبایی اصفهانی، ابن علویه اصفهانی، مفجّع، ابوالقاسم صنوبری، قاضی تنوخی، ابوالقاسم زاهی، ابوفراس حمدانی، سیّد محمّد اقساسی، مجد الدین بن جمیل، بهاءُ الدّین اربلی، ابو محمد بن داوود حلی، جمال الدین خلعی، صفی الدین حلی و بسیاری دیگر.

از سوی دیگر، واقعه غدیر خم از کهن‌ترین زمان‌های تاریخ ایران بر هنر این مرز و بوم تأثیر گذاشته است. برای نمونه می‌توان به نگاره‌ غدیر خم منسوب به نسخه «الآثار الباقیة عن القرون الخالیة» نوشته ابوریحان بیرونی اشاره کرد که هم اینک در کتابخانه دانشگاه ادینبرو انگلستان نگهداری می‌شود. تصاویر موجود در این نسخه خصوصاً درباره پیامبر و اهل بیت (ع) و واقعه غدیر، ما را به این نتیجه می‌رساند که کتابت آن را در دربار سلطان اولجاتیو انجام شده است؛ به در ویژه سال‌هایی که این حکمران دوره ایلخانی به مذهب تشیع گروید و تصاویر موجود در این نسخه را بازتابی از عقاید او در آن سال‌ها دانسته‌اند.

همچنین در بررسی روند تجلی مضامین شیعی در نگارگری ایران، به کتاب‌هایی بر می‌خوریم که نگاره‌هایی از رویدادهای مهم زندگی پیامبر اسلام و از جمله واقعه غدیر خم در آنها به چشم می‌خورد؛ از جمله «احسنُ الکبار»، تألیف ابن عربشاه ورامینی که کتابی مهم در زمینة عقاید مذهب اثناعشــری است و در آن تصاویر نسبتاً زیادی از رویدادهای مهم اسلام و تشیع قرار دارد. گویا این کتاب به دستور شاه طهماسب صفوی مصور شده است. در دوران قاجار، تابلوی «شبیه غدیر خم» در سال ۱۲۷۷ هجری قمری به سفارش سهراب خان تقدسی از رجال دوره قاجار، توسط استاد حاجی فارسی نقاشی شده است و خوشنویسی کتیبه‌های این اثر نیز توسط احمدبن شیخ حسین المشهدی صورت گرفته است.

 واقعۀ غدیر خم در دوران معاصر و در تاریخ انقلاب اسلامی، نه تنها به جهت مذهبی، بلکه افزون بر آن در همۀ ساحات فرهنگ، ادب و هنر، منشأ تأثیرات وسیع و عمیق بوده است. در بین نگارگران معاصر استاد محمود فرشچیان واقعه غدیرخم را به زیبایی به تصویر کشیده است. هنرمندانی همچون علی بحرینی، مصطفی گودرزی و حسن جعفری‌نیا نیز، تابلوهایی با مضامین غدیر خم، اهل‌ بیت (ع) و امیرالمؤمنین (ع) خلق کرده‌اند. در بین هنرمندان جوان، حسن روح‌الامین در تابلوی «فاتح خیبر» به این واقعه مهم پرداخته است.

با تمام اینها ما همچنان نیازمند بزرگداشت غدیر، تبیین مؤلفه‌های غدیری و فرهنگ غدیر هستیم. سهم تولیدات ادبی و هنری معاصر در زمینه واقعه غدیر، هنوز تا وضعیت آرمانی فاصله دارد. از سویی، در تبیین گفتمان فرهنگی غدیر، بیش هر چیز  نیازمند ادراک عمیق محتوی و مضمون این حرکت هستیم. پرسش این است که اصحاب رسانه، اهل فرهنگ، اساتید حوزه و دانشگاه ما چه نسبتی با مضمون و محتوای اساسی گفتمان غدیر که بر معناگرایی، عدالت‌خواهی و برقراری وحدت اسلامی استوار بوده است، دارند؟ آیا فرصت آن نرسیده که در مسیر این گفتمانِ آگاهی بخش، از قدرت و فرصتی که این گفتمان تولید می‌کند بهره ببریم؟ و در نهایت چرا در تبیین، فهم و تعریف معنای ژرف گفتمان غدیر دانشگاهیان و دانشمندان به نحوی غیبت دارند؛ این در حالی است که آموزش و پرورش و دانشگاه، می‌توانند با بهره مندی از توان علمی کارشناسان و متخصصان، در ترویج گفتمان و فرهنگ غدیر نقش بسزایی داشته باشند.

فراموش نکنیم غدیر واقعه‌ای است که در تاریخ اسلام، مسیر و نقشه راه را برای آینده جهانیان تا قیامت ترسیم نموده است. این واقعه به دست مبارک حضرت خاتم الانبیاء محمد مصطفی (ص) و به دستور خداوند متعال انجام گرفت که پس از وفات پیامبر اسلام مسلمانان دچار گمراهی و کژراهی نشوند و از مسیر هدایت خارج نگردند. با انجام این مأموریت الهی توسط پیامبر (ص) و معرفی حضرت علی (ع) به عنوان جانشین و مولای مسلمانان، دین کامل و نعمت بر جهانیان تمام گشت و مسیر هدایت برای بشریت تا ابدیت روشن شد. از سوی دیگر، واقعه غدیرخم مقدمه حکومت حضرت قائم (عج) است و انتظار ظهور در راستای فرهنگ غدیر قرار دارد. پیامبر اسلام (ص) بارها در خطبه غدیر اشارات متعددی نسبت به «صراط» بودن حضرت علی (ع) و نیز حضرت مهدی (عج) داشتند در آن فرازهایی که فرمودند: «أَنَا صِراطُ الله الْمُسْتَقیمُ الَّذی أَمَرَکُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِیٌ مِنْ بَعْدی؛ «هان مردمان! صراط مستقیم خداوند منم که شما را به پیروی آن امر فرموده. و پس از من علی است» و نیز در فرازی دیگر فرمود «مردمان! نور از سوی خداوند عزّوجل در جان من، سپس در جان علی بن ابی طالب، آن گاه در نسل او تا قائم مهدی - که حق خدا و ما را می ستاند».

بایسته است عید سعید غدیر خم و حلول عید ولایت و امامت را که به شکرانه‌ی تکمیل دین و تتمیم نعمت همگان با عرشیان و فرشیان است، به تمامی شیعیان و دوستداران حضرت امیرالمؤمنین (ع) تبریک و تهنیت عرض کنم.