خسارات جبران ناپذیر«بی ماری»

باربد صفایی مهرو در گفت و گو با ایران اکونومیست درباره انواع مارهایی که شاخصه‌های خاص دارند، اظهار کرد: یکی از خاص‌ترین مارهایی که ما در ایران داریم، افعی دم عنکبوتی است که توسط دم خود که شبیه عنکبوت است صید و شکار انجام می‌دهد.

وی افزود: انواع مارهای دریایی نیز در ایران وجود دارند که با توجه به زیستگاهشان جزو مارهای جالب توجه هستند. افعی‌های کوه‌زی نیز با توجه به اینکه در ارتفاع کوهستانی زندگی می‌کنند و در سردسیرترین نقاط ایران نقش بسیار مهمی در زمینه کنترل سایر جانوران ایفا می‌کنند از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

افعی کوهستانی

این کارشناس ارشد تنوع زیستی درباره تنوع فرم و شکل مارها در ایران اظهار کرد: مارها در کشور تنوع بالایی دارند. به لحاظ طرح و تنوع در ایران حدود ۸۵ تا ۹۰ گونه مار شناخته شده در ایران داریم و جزو گونه‌های غنی در میان مهره‌داران هستند. از نظر تنوع ظاهری برخی مارهای ایران  جثه تا دو یا سه متر دارند، در مقابل برخی بسیار کوچک جثه هستند و از نظر ظاهری شباهت به کرم خاکی دارند اما مهره‌دارند و در گروه مارها دسته‌بندی می‌شوند.

صفایی مهرو با بیان اینکه مارها همچون دیگر گونه‌های جانوری وقتی جنگل تخریب می‌شود و یا آتش‌سوزی اتفاق می‌افتد از بین می‌روند، اظهار کرد: مطالعه‌ای که در سال ۹۳ تا ۹۵ در استان کردستان انجام شده نشان می‌دهد که تنوع خزندگان در مناطقی که دچار آتش‌سوزی می‌شوند از جمله مارها و مارمولک‌ها به‌شدت کاهش می‌یابد و این را می‌توان به باقی خزندگان نیز تعمیم داد.

احوال خزندگان تالاب هامون خوب نیست

وی درباره تاثیرمخرب تغییرات اقلیمی بر زیستگاه‌ خزندگان به‌ویژه مارها گفت: اغلب خزندگان به مناطق گرمسیر علاقه بیشتری دارند و تحقیقات نشان داده است که در این مناطق نیز از تنوع بیشتری برخوردارند اما تغییرات دمایی که در سال‌های اخیر به سبب توسعه صنعتی و تغییر اقلیم اتفاق افتاده و حاصل آن گرمایش چند درجه‌ای زمین است حتی برای گونه‌هایی که در ارتفاعات هستند نیز تاثیرات مخرب چشمگیری داشته است چراکه یک محیط برفگیر و سردسیر مناسب برای افعی‌های کوه‌زی یکباره تبدیل شده است به یک محیط خشک و یا نیمه گرم که یک زیستگاه نامناسب برای این گونه محسوب می‌شود و موجب تکه تکه شدن زیستگاه‌ها و در نهایت جزیره‌ای شدن جمعیت‌های این گونه‌ها می‌شود که نتیجه آن در نهایت انقراض گونه­‌ها خواهد بود.

این کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه درباره شرایط دشوار زندگی گونه‌های بیابانی اظهارکرد: در نقطه مقابل گونه‌های سرمادوست، این مشکل برای گونه‌های گرمادوست هم وجود دارد. در واقع تغییر اقلیم موجب می‌شود که یکباره بخش عظیمی از زیستگاه خزندگانی که در بیابان زندگی می‌کنند نابود شود، گیاهان و حشرات از بین بروند و در نتیجه وقتی جوندگان و حشرات در زیستگاه کم شوند، روند تغذیه آن گونه‌ها دچار مشکل می شود و گونه های شکارگر نظیر مارها هم محکوم به فنا و نابودی می‌شوند.

وی درباره شرایط زیستی مارها و خزندگان در محدوده تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان اظهارکرد: قبلا به دلیل وجود آب، اطراف تالاب هامون زیستگاه مناسبی برای مارها بود چراکه حشرات و جوندگان و گونه‌های متنوعی با وجود آب در این محدوده زندگی می‌کردند اما با خشک شدن تالاب هامون یکی از بزرگ‌ترین دردسرهای ما این است که گونه‌هایی از خزندگانی که در این محدوده وجود داشتند اکنون منبع غذایی خود را از دست داده‌اند و بسیار لاغر و نحیف هستند و این بی‌غذایی و تغییرات زیستگاهی تاثیرات اکولوژیکی مخرب فراوانی به همراه داشته است.

صفایی مهرو ادامه داد: شرایط این مارها و خزندگان بسیار بحرانی و نامناسب است. طی مشاهدات از گونه­‌های روزگرد عکس‌هایی تهیه کردیم. در این عکس‌ها اغلب دنده‌های مارمولک‌ها از زیر پوست قابل شمارش بودند و این تاثیر مخربی است که ما با نابودی زیستگاه‌ها بر گونه‌ها و خزندگان می‌گذاریم چراکه وقتی نتوانند از زیستگاه خود استفاده و از جانوران آن تغذیه کنند، با خطر انقراض و نابودی جمعیت‌ها مواجه خواهیم بود.

بهره‌برداری و زهرگیری بیش از حد از مارها موجب نابودی آن‌ها می‌شود

وی در پاسخ به این پرسش ایران اکونومیست که آیا مارهای ایران در خطر انقراض هستند یا نه، اظهار کرد: شرایط و درجه حفاظتی هر گونه با گونه دیگر متفاوت است. برای نمونه برخی گونه‌های اندمیک یا بومزاد ایران جمعیت کم و سازگاری کمتری نسبت به سایر گونه‌ها در استفاده از زیستگاه‌های مجاور دارند. گونه‌هایی نیز هستند که شرایط شکننده‌ای در یک زیستگاه دارند، پراکنش آن‌ها نقطه‌ای است و یا زیستگاهی که در آن زندگی می‌کنند بسیار منحصر به فرد است، این تغییرات چه بهره‌برداری انسان از زیستگاه باشد و چه وجود گونه‌های مهاجم  و بیماری‌ها و سایر عوامل تهدیدکننده می‌تواند این گونه‌ها را با انقراض مواجه کند.

صفایی مهرو افزود: اغلب مارهای زهرآگین با مشکل نابودی و انقراض مواجه هستند چراکه کشته شدن توسط انسان و بهره‌برداری ناپایدار به منظور استفاده از زهر آن‌ها برای تهیه سرم باشدت زیادی در سال‌های گذشته ادامه داشته و تاثیرات بسیار زیادی بر جمعیت مارها گذاشته است.

وی افزود: این تاثیرات را چندان روی گونه‌های ریزجثه مانند مارهای «کرمی شکل» و «کوتوله» نمی‌بینیم چراکه نه از آن‌ها برای زهرگیری بهره‌وری می‌شود و نه مردم از دیدن آن‌ها وحشت می کنند که نابودشان کنند اما بسیاری از مارهای بزرگ‌جثه بر اثر برداشت بی‌رویه به منظور استحصال زهر آن‌ها برای سرم‌سازی و داروسازی تاثیرات مخرب زیادی بر جمعیت آن‌ها گذاشته و موجب کاهش جمعیت آن‌ها شده است.

زهرگیری از مار

صفایی مهرو درباره شیوه سنجش جمعیت این گونه­‌های مار اظهار کرد: برای سنجش جمعیت مارها در ایران فعالیت مشخصی انجام نشده است و صرفاً درباره برخی از گونه‌ها مطالعات دانشگاهی داریم که آن هم مقطعی است. به‌طور کلی برآورد جمعیت گونه‌های مخفی‌زی و شب‌فعال بسیار دشوار و هزینه‌بر است. در مطالعات اخیر در سطح جهان یک دانشگاه در ایالت متحده به مدت سه سال با بودجه بسیار زیادی این فعالیت را انجام داده و به نتیجه رسیده است که برآورد جمعیت مارها بسیار هزینه‌بر و طاقت‌فرسا است و بهتر است از روش‌هایی با استفاده از فناوری روز برای برآورد تراکم جمعیت آن‌ها را استفاده شود.

درمان سرطان با تزریق زهرمار

وی درباره مارهایی که قابلیت زهرگیری برای سرم‌سازی و تولید دارو دارند، شرح داد: افعی‌ها و کبری‌ها سالیان سال است (از سال ۱۳۳۸ که سرم سازی رازی در ایران تاسیس شده) مورد استفاده قرار می‌گیرند و برای ساخت سرم‌های ضدمارگزیدگی و آنتی ونوم زهرگیری می‌شوند. برخی از کشورها نیز مشغول آزمایش‌ها و مطالعات گسترده هستند که از زهر مارها برای تولید داروهای برای مبارزه با سرطان استفاده کنند. این مطالعات اغلب بر پایه بیوشیمی استوار است و با سنتز کردن پروتئین‌هایی که داخل زهر وجود دارد، از آن‌ برای ساخت داروهای پیشرفته استفاده می کنند. در ساده‌ترین شکل این مطالعات از زهر یک افعی یا کبرا پروتئین‌هایی را استخراج و به سلول‌های سرطانی تزریق می‌کنند و اگر مناسب بود برای درمان از آن پروتئین برای کنترل عامل سرطان‌زا استفاده می‌کنند.

این کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه ادامه داد: همین برداشت زهر از مارها می‌تواند آثار مخربی بر گونه‌هایی که از طبیعت برداشت می‌شوند، داشته باشد. در دنیا برای اینکه تاثیرات این نوع تحقیقات و داروسازی‌ها را کاهش دهند، گونه‌هایی که از اهمیت بالایی برخوردار هستند و در تولید دارو از آن‌ها استفاده می‌شود را در اسارت تکثیر می‌کنند. این سبک فعالیت هم برای تکثیرکنندگان جهت فروش زهر و هم از نظر این که مارها از طبیعت گرفته نمی‌شوند و به اکوسیستم آسیبی وارد نمی‌شود، سود بسیار زیادی دارد. مارها موجوداتی هستند که در راس هرم غذایی و انرژی قرار دارند و جانوران دیگر را شکار می‌کنند بنابراین حذف آن‌ها از طبیعت می‌تواند موجب طغیان حشرات و جوندگان شود که می تواند بسیار آسیب‌زا باشد.

وی افزود: در این شرایط هزینه‌ای که فعالیت‌هایی همچون برداشت زهر از موجودات داخل طبیعت می‌تواند داشته باشد، می‌تواند درآینده‌ای نزدیک موجب خسارت‌های بسیار زیادی شود. برداشت مارها شاید در ظاهر یک فعالیت مفید باشد اما در باطن یک عملکرد خطرناک و آسیب‌زننده به طبیعت است چراکه هر ماری که کشته و یا از طبیعت خارج می شود باعث خواهد شد در آینده هزینه زیادی برای دفع آفات بپردازیم بنابراین توصیه می‌شود که از روش‌های تکثیر در اسارت و زیر نظردستگاه‌های متولی همچون سازمان حفاظت محیط زیست استفاده شود.

ایجاد مراکز تکثیر مار در اسارت در ایران

صفایی مهرو در پاسخ به این سوال که آیا مراکز تکثیری در ایران وجود دارند یا خیر؟ اظهار کرد: به تازگی چند مرکز تکثیر درکشور شروع به فعالیت کرده‌اند ولی اطلاعاتی دراین زمینه که آیا موفق شده‌اند و یا هنوز در حال آزمون و خطا هستند، در دست نیست. این فعالیت در صورتی که به دست متخصصان و با استفاده از فناوری­‌های پیشرفته و روزآمد انجام شود تا به ‌گونه‌ها آسیبی وارد نشود، فعالیت سودآوری است.

وی درباره خطرآفرینی مارها و شیوه برخورد با آن‌ها گفت: مارهای بزرگ جثه که در خشکی زندگی کنند بر خلاف کشوری نظیر هند در ایران انگشت شمار هستند که آن‌ها هم انسان را طعمه خود نمی‌بینند و از جوندگان تغذیه می‌کنند. اگر ماری را در محیط زندگی خود دیدید هیچ ترسی نداشته باشید و با خونسردی فضای لازم را دراختیار مار قرار دهید تا بتواند از محدوده دور شود. اگر حس کردید برای شما مشکل ساز است با آتش‌نشانی تماس بگیرید تا آن را از محیط زندگی‌تان خارج کنند. اگر هم در بیرون از محیط زندگی خود ماری را دیدید بدون هیچ ترسی از فاصله یک تا دو متری آن عبور کنید و سعی نکنید به آن‌ صدمه وارد کنید چرا که مارها خطری برای انسان ندارند.

صفایی مهرو در پایان تصریح کرد: طبق آموزه‌هایی که از گذشتگان به دست ما رسیده است، مارها موجودات بسیار مفیدی هستند و در کنترل جمعیت حشرات و جوندگان نقش بسیار مهمی دارند. اگر کسی در محدوده باغ خود لانه جونده داشته باشد مارها به‌راحتی جذب این جوندگان می‌شوند و مایل به زندگی در آن محیط هستند که به‌طورقطع کمک بزرگی به کشاورز و باغدار می‌کنند و باید افراد تلاش کنند که آن‌ها را نابود نکنند چرا که مارها می‌توانند جوندگان و حشرات را از باغ‌ها دور کنند. آرزوی من این است که زیستگاه های ایران زمین بیمار نشوند، عدم حضور مارها یا همان "بی ماری" خسارات جبران ناپذیری به اکوسیستم‌ها وارد خواهد کرد.