مساله ریزگردها و آلودگی هوا در ایران یکی از رخدادهایی است که شاید بتوان گفت برای نخستین بار در در سال ۱۳۷۸ خودش را در ایران نمایان کرد. از همان زمان نیز بسیاری از کارشناسان نسبت به وقوع رخدادهایی از این نوع در آینده هشدارهایی را ارایه دادند که آنچنان شایسته مورد توجه قرار نگرفت.
نخستین خشکسالی بزرگ ایران در سال ۱۳۸۸ به وقوع پیوست. از آن سال به بعد هم باوجود ترسالی‌ها، وضعیت گرد و غبار هیچ‌گاه به‌طور کامل از ایران رخت بر نبست. اما باید توجه داشت که خشکسالی تنها مربوط به کم‌آبی نیست، بلکه عوارض آن که تشکیل کانون ریزگردهاست، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات را طی دو دهه اخیر برای ایران رقم زده است. این دقیقا همان مشکلی است که در سال‌های اخیر بخش عمده نواحی غربی و حتی مرکزی و جنوبی را هم تحت تاثیر قرار داده است. ریزگردها به قدری در کشور ورود پیدا کرده‌اند که اگر بگوییم این مساله امروز همه کشور، حتی سه استان شمالی را هم -باوجود رطوبت بالا- درگیر کرده، سخنی به گزاف نیست.
منشاء بزرگ ریزگردها در خارج از کشور و در کشورهای همسایه غربی مانند سوریه، عراق، کویت، عربستان و از همه بیشتر «ترکیه» بوده و در نواحی شرقی نیز تحت تاثیر سیاست‌های افغانستان، ترکمنستان و پاکستان است شکی نیست که عوامل داخلی نظیر سیاست‌های اشتباه سدسازی انبوه در کشور، در بروز چنین وضعیتی سهم بسزایی دارند، اما کانون بزرگ ریزگردها در خارج از کشور و در کشور همسایه غربی عراق، قرار دارد. اما نکته مهم‌تر سدسازی‌های گسترده کشور «ترکیه» است که با کاهش دبی رودخانه‌های بزرگی چون «دجله» و «فرات» نقش مهمی در کاهش رطوبت و تشکیل کانون ریزگردها در عراق دارد. این نکته‌ای است که تا پیش از این کمتر بدان توجه شده بود و خوشبختانه بتازگی نهادهای مسئول از جمله وزارت امور خارجه توجه ویژه‌ای بدان دارند. سفرهای «حسین امیرعبداللهیان» وزیر امور خارجه به عراق و افغانستان برای حل معضل آب یکی از مهم‌ترین رخدادهایی است که با رویکرد سیاسی برای حل بحران ریزگردها، رقم خورده است.
ریزگردها چگونه تشکیل می‌شوند؟
«ریزگرد» یک پدیده جوی است که در آن گردوغبار، دود و ذرات خشک موجود در هوا، شفافیت آسمان را می‌گیرند و هنگامی که از دور دیده می‌شود و بسته به جهت دید، این پدیده‌ی مه‌مانند می‌تواند رنگ مایل به آبی یا قهوه‌ای داشته باشد. (۱)
بنابراین می‌توان گفت ریزگردها در ایران هم ناشی از گردو غبار و هم ناشی از دود و ذرات خشک موجود در هواست. درواقع زمانی‌که خاک میزان رطوبت خود را از دست بدهد بسیار سبک شده، با کوچک‌ترین وزش باد در هوا معلق می‌شود. بدین ترتیب می‌توان گفت دلیل نخست در ایجاد ریزگردها، خشکسالی و خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌هاست.
کشورهای همسایه چه نقشی در ایجاد ریزگردها دارند؟
با علم به این‌که خشکسالی عامل اصلی ریزگردهاست و نگاهی کلی به نقشه جغرافیایی کشورهای همسایه به ویژه ترکیه و عراق در غرب و افغانستان در شرق می‌توان علت بروز این ریزگردها را دریافت که با توجه به ورود ریزگردها از غرب به داخل ایران، گزارش پیش‌رو تنها به منطقه غرب توجه دارد. دوازده رودخانه مهم در کشور عراق وجود دارد که سرچشمه بیشتر آن‌ها ایران و ترکیه و بخش کوچکی در کشور سوریه است.
جدول ذیل تعداد رودخانه‌های کشور عراق به همراه مساحت حوضه آبریز آن را نشان می‌دهد.
| ردیف | نام رودخانه | کشور مبدا | حوضه آبریز(کیلومتر مربع) |
| ۱ | دجله | ترکیه | ۳۷۵۰۰۰ |
| ۲ | فرات | ترکیه و سوریه | ۵۰۰۰۰۰ |
| ۳ | خازر | شمال عراق | ۲۹۰۰ |
| ۴ | دیاله | ایران | ۴۴۵ |
| ۵ | زاب بزرگ | ترکیه | ۴۰۳۰۰ |
| ۶ | زاب کوچک | ایران | ۲۲۰۰۰ |
| ۷ | سیروان | ایران | ۱۳۹۰۰ |
| ۸ | کرخه | ایران | ۵۱۶۴۳ |
| ۹ | لیله | ایران | نامشخص |
| ۱۰ | الوند | ایران | ۴۱۹۲ |
| ۱۱ | شط‌العرب | پیوستن دو رود دجله و فرات | کل جنوب عراق |
| ۱۲ | اروند رود | پیوستن کارون و شط‌العرب | کل جنوب غرب ایران،جنوب شرق و جنوب عراق |
| جمع کل | ۱۰۱۰۳۸۰ |
خشک شدن یا کم آب شدن این رودخانه‌ها به معنای از دست رفتن اراضی کشاورزی و تالاب‌هاست که بعد از خشک شدن به شکل جدی به کانون اصلی گرد و غبار تبدیل می‌شوندآمار و ارقام فوق نشان می‌دهد که مساحت حوضه آبریز رودخانه‌های عراق بیش از یک میلیون و ۱۰ هزار و ۸۰ کیلومتر مربع است، که این میزان بدون در نظر گرفتن حوضه آبریز رودخانه «لیله و شط‌العرب و اروند رود» است. این میزان برابر با تقریبا دو سوم مساحت ایران و بیش از دو و نیم برابر کل مساحت کشور عراق(۴۳۷۰۷۲ کیلومتر مربع) است. (۲)
باید در نظر داشت از آن‌جا که رودخانه‌های عراق از کشورهای ترکیه، سوریه، ایران و خود کشور عراق سرچشمه می‌گیرند، بنابراین منشاء بیشتر بخش این حوضه آبریز در خارج از عراق قرار دارد. بدین ترتیب می‌توان گفت کل کشور عراق تحت تاثیر این رودخانه‌هاست که رطوبت لازم برای خاک را تامین کرده و از بروز گرد و غبار و ریزگرد جلوگیری می‌کند. از این نظر می‌توان گفت خشک شدن یا کم آب شدن این رودخانه‌ها به معنای از دست رفتن اراضی کشاورزی و تالاب‌هاست که بعد از خشک شدن به شکل جدی به کانون اصلی گرد و غبار تبدیل می‌شوند.
تصویر ذیل مربوط به منابع آبی و رودخانه‌های کشور عراق است که نقش میزان رطوبت و جلوگیری از تشکیل کانون‌های ریزگرد را نشان می‌دهد. در صورتی‌که این میزان از رطوبت تحت هر شرایطی از عراق برداشته شود، نتیجه‌ای جز ایجاد ریزگرد برای ایران در پی نخواهد داشت.
این موضوع باتوجه به تعداد تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور عراق که بالغ بر ۶ دریاچه بزرگ می‌باشد، نیز قابل توجه است.
| ردیف | نام دریاچه | مساحت(کیلومتر مربع) | محل قرارگیری |
| ۱ | حبانیه | ۱۴۰ | غرب بغداد |
| ۲ | هورحمار | ۱۳۵۰ | جنوب‌شرق |
| ۳ | ام‌البینی | ۳.۴ | دریاچه‌ای است خشک شده در استان میسان واقع در شرق عراق |
| ۴ | ثرثار | ۲۷۱۰ | شمال استان انبار و شمال باختری استان تکریت و جنوب شهر سامرا |
| ۵ | حمرین | ۳۴۰ | کیلومتری شرق بعقوبه مرکز استان دیالی تنها مخزن آب در شمال شرق بغداد برای آبیاری در استان |
| ۶ | دوکان | ۲۷۰ | بزرگ‌ترین دریاچهٔ منطقهٔ کردستان عراق |
| ۷ | ملیح | ۱۵۶۲ | غرب کربلا و دومین دریاچه بزرگ کشور عراق |
| ۸ | قادسیه | ۵۰۰ | شهر حدیثه غرب عراق |
| ۹ | موصل | ۲۴۲ | ۴۰۰ کیلومتری تا بغداد و واقع در ۵۰ کیلومتری شمال شهر موصل در شمال استان نینوا |
| جمع کل | ۷۴۱۸ |
جدول فوق نشان می‌دهد که کشور عراق ۹ دریاچه دارد که همه آن‌ها از رودخانه‌های بزرگ این کشور تغذیه می‌شدند. به عبارتی بیش از ۷ هزار و ۴۱۸ کیلومتر مربع از مساحت کشور عراق به دریاچه‌ها اختصاص دارد که بیشتر بخش‌های آن نیز خشک شده یا در حال خشک شدن است. خشک شدنی که آسیب آن تنها به خود عراق باز نمی‌گردد و تبعات آن یعنی تبدیل شدن آن به کانون گرد و خاک، شامل کشور ما هم می‌شود. از آن‌جایی که بادهای منطقه خاورمیانه اصولا از غرب به شرق است، لذا بسیاری از این گرد و غبارها تحت تاثیر این بادها به کشور ما وارد می‌شوند.
بیش از ۷ هزار و ۴۱۸ کیلومتر مربع از مساحت کشور عراق به دریاچه‌ها اختصاص دارد که بیشتر بخش‌های آن نیز خشک شده یا در حال خشک شدن است. خشک شدنی که آسیب آن تنها به خود عراق باز نمی‌گردد و تبعات آن یعنی تبدیل شدن آن به کانون گرد و خاک، شامل کشور ما هم می‌شود. از آن‌جایی که بادهای منطقه خاورمیانه اصولا از غرب به شرق است، لذا بسیاری از این گرد و غبارها تحت تاثیر این بادها به کشور ما وارد می‌شوندسدسازی‌ها عامل اصلی ریزگرد
کاهش دِبی رودخانه‌های عراق و خشک شدن تالاب‌های آن تاثیری جدی بر روی تشکیل کانون‌های ریزگرد در این کشور دارد، که این امر نیز بیش از هر چیز ناشی از ساخت سدهای بالادستی بر روی رودخانه‌هاست. حوضه آبریز «دجله» و «فرات» از جمله حوضه‌های آبریز بسیار چالشی بوده و برای کشورهای دارای منافع مشترک (ترکیه، عراق، سوریه و ایران) در سال‌های اخیر تنش‌های جدی را ایجاد کرده است.
حوضه آبریز دجله و فرات شامل رودخانه دجله با طول کلی هزار و ۸۵۰ کیلومتر بوده که از ارتفاعات شرق ترکیه سرچشمه گرفته و پس از ورود به کشور عراق و عبور از سد موصل و شهرهای «موصل» و «بغداد»، در نهایت در شهر «قرنه» به رودخانه فرات می‌پیوندد و رودخانه فرات نیز با طول ۲ هزار و ۸۰۰ کیلومتر از ارتفاعات میانی ترکیه سرچشمه گرفته و پس از ورود به کشور سوریه و عبور از سدهای «اسد»، «تشرین» و «بعث» در شهر «رقه» سوریه و مخازن آبی «حدیثه» و «رمادی» در کشور عراق در محل شهر «قرنه» به رودخانه دجله می‌پیوندد.
این دو رودخانه به صورت مشترک تا شهر «بصره» در خاک عراق رودخانه «شط‌العرب» و با پیوستن رودخانه «کارون» در مرز مشترک با ایران، رودخانه «اروند» را تشکیل داده و در نهایت به خلیج فارس می‌ریزند.
میزان آورد متوسط سالیانه رودخانه دجله ۴۸ میلیارد مترمکعب بوده که ۹۰ درصد آن از خاک دو کشور ترکیه و عراق و فقط ۱۰ درصد آن از طریق ایران تامین می‌شود و در مورد رود فرات، آورد متوسط این رودخانه ۳۲ میلیارد مترمکعب بوده که بیش از ۹۰ درصد آن از خاک ترکیه و ۱۰ درصد آن از خاک سوریه تامین می‌شود. این دو رودخانه در مجموع ۸۰ میلیارد مترمکعب منابع آبی دارند ولی ظرفیت‌سازی مخازن آب و سدهای مخزنی بر روی دو رودخانه دجله و فرات که توسط دولت‌های ترکیه، عراق و سوریه انجام شده و به گفته «محسن موسوی خوانساری» در حال حاضر به بیش از ۳۰۰ میلیارد مترمکعب یعنی حدود ۵.۳ برابر آورد سالیانه آن‌ها رسیده است. در حالی که تمامی طرح‌های سدسازی و یا در حال بهره‌برداری در سرشاخه‌های دجله در کشور ایران کمتر از ۲ میلیارد مترمکعب و به عبارتی حدود ۷ درصد از مجموع مخازن ایجاد شده بر روی حوضه آبریز این دو رودخانه است.(۳)
برای عبور از ریزگرد باید از مسیر دیپلماسی گذشت
قبل از هر چیز باید توجه داشت که موضوع ریزگرد یک مساله جدی در دنیای امروز است که برای مرتفع کردن باید در گام نخست دلایل را شناسایی و سپس برای حل آن اقدام کرد. چنانچه مشخص است یکی از دلایل بروز ریزگردهای کشور به خارج از مرزهای ایران ربط دارد که از آن جمله می‌توان به عراق اشاره کرد. بنابراین قبل از هرچیز باید موضوع را در سطح روابط خارجی ایران با کشورهای همسایه مورد پیگیری قرار داد.
یکی از پایگاه‌های بروز ریزگردها در ایران به خارج از کشور و در مرزهای عراق است. بنابراین قبل از هرچیز باید این مساله را در سطح روابط خارجی ایران با کشورهای همسایه مورد پیگیری قرار دادبه عنوان مثال طرح «آناتولی شرقی» موسوم به GAP کشور ترکیه طرحی است که رودخانه‌های فرات و دجله را دربر گرفته و در قالب آن بیش از ۲۲ سد و نیروگاه برق‌آبی و ۷.۱ میلیون هکتار اراضی کشاورزی به زیر کشت آبی رفته است.
سدهای «آتاتورک» روی رودخانه فرات و «ایلیسو» روی رودخانه دجله شاخص‌ترین سدهای روی این دو رودخانه محسوب می‌شود. به‌طوری که آبگیری سد ۴۸ میلیارد مترمکعبی آتاتورک بر روی رودخانه فرات می‌تواند حدود دو سال رودخانه فرات در سوریه و عراق را خشک کند.(۴)
تجربه خشک شدن حوضه آبریز زاینده‌رود برای ایران نشان می‌دهد که چه مخاطرات بزرگی در پی خشکسالی این رود ایجاد شده است. حوضه آبریز دجله و فرات از جمله حوضه‌های آبریز بسیار چالشی بوده و چنانچه کشورهای دارای منافع مشترک در این گروه که شامل ترکیه، عراق، سوریه و ایران می‌شود نسبت به رعایت حقوق مشترک کشورها همکاری مستمر و فعالی نداشته باشند، به طور قطع باید در انتظار مشکلات پیچیده در آینده نزدیک بود.
گرچه این وضعیت مورد توجه وزارت امورخارجه قرار گرفته است، اما باید توجه داشت که عبور از این وضعیت، همت و تلاش همه دستگاه‌های سیاسی و اجرایی را می‌طلبد.
https://www.digikala.com/mag/what-is-haze-and-how-to-stop-it
https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82
https://payamema.ir/payam/articlerelation/60950
https://payamema.ir/payam/articlerelation/60950
