تصویر بیکاری در اقتصاد ایران* آمارهای رسمی چه وضعیتی را نشان می‌دهد؟

بر اساس گزارشی که مرکز آمار ایران تهیه کرده، نرخ بیکاری جوانان بین 15 تا 24 ساله معادل 27 درصد شده و نرخ بیکاری جوانانی که بین سنین 15تا 29 سال قرار دارند؛ به رقم 26 درصد رسیده است. شاخص «نسبت بیکاری کل به بیکاری جوانان» نیز، عددی بالای عدد 2 را به‌دست می‌دهد. هر چند بر اساس محاسبات انجام شده، این نسبت در سال 1391 نیز به میزان اندکی از عدد 2 عبور کرده و در آستانه منطقه بحران قرار گرفته بود. گزارش جدید مرکز آمار همچنین حاکی از آن است که تقریبا نیم میلیون نفر از جمیعت شاغل کشور، شغلی با کمتر از 16 ساعت کار در هفته دارند. در صورتی که این تعداد بر عدد کل جمعیت فعال؛ یعنی حدود 24 میلیون تقسیم شود، با رقمی که به دست می‌آید در حدود 2 درصد از نرخ اشتغال فعلی کاسته شده و به همین میزان؛ یعنی 2 درصد به نرخ بیکاری کنونی اضافه می‌شود.
مجموع بيكاران ايران به حدود 5 ميليون نفر رسيده است
تصوير بيكاري در اقتصاد ايران
دنیای‌اقتصاد- براساس تازه‌ترین گزارش مرکز آمار ایران، نزدیک به 5 میلیون نفر در ایران به صورت «آشکار و پنهان»، بیکارند.  این گزارش که به‌تازگی در جلسه شورای‌عالی اشتغال ارائه شده اضافه مي‌کند که یک میلیون و 900 هزار نفر از شاغلین فعلی موجود در کشور، «اشتغال ناقص» دارند و به نوعی با «بیکاری پنهان» مواجه اند؛ اما اضافه کردن این افراد به تعداد بیکاران فعلی که دو میلیون  و 900 هزار نفر گزارش شده است، مجموع بیکاران موجود در اقتصاد کشور را در حال حاضر، به حدود 8/4 میلیون نفر مي‌رساند.
نزدیک به 10 روز پیش، عادل آذر، رييس مرکز آمار ایران در تشریح ویژگی‌هاي گزارش این مرکز در شورای عالی اشتغال، از عبور نرخ بیکاری از «منطقه بحرانی» خبر داده، اما اشاره‌ای به آمار و ارقام تازه از نرخ بیکاری و برآورد اشتغال ایجاد شده در سال‌هاي گذشته نداشت. حال و با گذشت 10 روز، هفته‌نامه «تجارت فردا» جزئیات این گزارش را منتشر کرده است.
بیکاری جوانان
براساس گزارشی که مرکز آمار ایران تهیه و ارائه کرده، نرخ بیکاری جوانان بین 15 تا 24 ساله در حال حاضر معادل 27 درصد شده و نرخ بیکاری جوانان بین 15تا 29 سال نیز به رقم 26 درصد رسیده است. علاوه بر اینکه این آمارها گویای وضعیت نامطلوب بیکاری جوانان است، خود شاخص «نسبت بیکاری کل به بیکاری جوانان» نیز گویای بخشی از ابعاد چالش فعلی است. این نسبت با احتساب نرخ 26 درصدی نیز به عنوان نرخ بیکاری جوانان، عددی بالای عدد 2 را به دست می‌دهد. هرچند براساس محاسبات انجام شده، این نسبت در سال 1391 نیز به میزان اندکی از عدد 2 عبور کرده و در آستانه منطقه بحران قرار گرفته بود.
این آمار وقتی جالب توجه مي‌شود که ارقام مربوط به رشد جمعیت کشور، در 2 دهه 60 و 70 مورد بررسی قرار گیرد.چنانکه بیشترین نرخ رشد جمعیت کشور، در دهه 60 و نیمه نخست دهه 70 رخ داده است؛ آمار نشان مي‌دهد در سال‌های منتهی به 1370، نرخ رشد جمعیت در ایران به بیشترین حد تاریخی خود در یک دهه رسیده است و در فاصله سال‌های 1355 تا 1365، متوسط نرخ رشد سالانه جمعیت در کشور به میزان 9/3 درصد رسیده بود. حال آنکه در فاصله سال‌های 1365 تا 1370 نیز متوسط نرخ رشد سالانه جمعیت در حدود 5/2 درصد گزارش شده است، اما از سال‌های ابتدایی دهه هفتاد و گویا به واسطه سیاست‌های کنترل جمعیتی، این نرخ تعدیل شد و هم‌اکنون به حدود 3/1 درصد رسیده است. نکته مهم اینجا است که متولدین سال‌های با بیشترین رشد جمعیت (تا 1365)  هم‌اکنون متقاضیان اصلی بازار کار در ایران هستند. در اصل نقطه اصلی ورود این افراد به بازار کار، همزمان با روی کار آمدن دولت نهم در سال 1384 شد که وضعیت تولید و اشتغال، مسیر کاهشی خود را آغاز می‌کرد.
به عنوان مثال، بیشترین متولدین در یک سال، در تاریخ جمعیتی کشور، مربوط به متولدین سال 1359 و 1360 بوده که در هر یک از این سال‌ها، بیش از 2 میلیون و 400 هزار نفر تولد ثبت شد. این افراد در سال 1384، حدودا به 24 و 25 سالگی رسیده بودند، یعنی سنی که معمولا با اتمام تحصیلات دانشگاهی (و برای پسران اتمام دوره سربازی) تقاضا برای کار آغاز می‌شود تا هشت سال بعد یعنی سال 1392، نیز اوضاع از لحاظ ورود نیروی کار تقریبا به همین منوال بود. چرا که تا سال 1365، تعداد ولادت‌های ثبت شده بالای 2 میلیون نفر بود. این موضوع به معنای ورود تعداد بسیار زیادی جویای کار به اقتصاد کشور در چند سال گذشته است که بخش زیادی از آنها اصلا وارد «جمعیت فعال» نشده‌اند و به همین دلیل در محاسبات «نرخ بیکاری» وارد نمی‌شوند. یعنی همه بسترهای اصلی اشتغال در اقتصاد ایران باید در همین سال‌ها ساخته می‌شد و با عبور «پیک» جمعیتی فعلی از بازار کار، ورود جوانان جویای کار نیز کمتر و کمتر خواهد شد. این در حالی است که نتیجه سیاست‌های اقتصادی این سال‌ها در سال‌های آینده، جمعیت زیادی از افراد بیکار و بالای رده‌های سنی جوانی (مثلا بین 35 تا 40 ساله) خواهد بود که با مدرک تحصیلی دانشگاهی، مهارت شغلی خاصی ندارند و تعامل با آنها برای بازار کار، از وضعیت فعلی نیز دشوارتر به نظر می‌رسد.
جزئیات گزارش اشتغال
در آمارهای بیکاری، کل جمعیت کشور به دو دسته، یکی «جمعیت فعال» و دیگری «جمعیت غیرفعال» تقسیم می‌شود. جمعیت فعال شامل نیروی کار کشور است که می‌تواند در حال حاضر «شاغل» یا «بیکار» باشد. جمعیت غیرفعال اما آن بخش از جمعیت است که در حال حاضر شغلی ندارد اما به هر دلیلی، به دنبال شغل نیست. طبق استاندارد آمارگیری اشتغال که یک استاندارد جهانی است، چنین فردی را نمی‌توان «بیکار» محسوب کرد. اما بحث‌های فعلی در مورد افرادی است که واقعا نمی‌توان به دلیل شغلشان، آنها را «شاغل» در نظر گرفت. به عنوان مثال کسی که دو ساعت در هفته کار دارد، بر اساس شیوه استاندارد فعلی، «شاغل» است و «بیکار» نیست. تا پیش از سال 1385، آمارگیری از نیروی کار با استفاده از این شیوه انجام می‌شد که مبنای محاسبه اشتغال در آن، «حداقل دو روز کار در هفته» بود. اما از این سال به بعد، شیوه محاسبات تغییر کرد و مبنای محاسبات به جای دو روز کار در هفته قبلی، «حداقل یک ساعت کار در هفته» شد. البته مسوولان مرکز آمار می‌گویند این شیوه برای مطابقت با استانداردهای جهانی عوض شد و طرح این تغییر نیز در سال‌ 1383 یعنی اواخر دولت اصلاحات به تصویب رسید. با این حال این تغییر در شیوه آمارگیری، باعث شد که نرخ بیکاری با کاهش از سال 1385 به بعد روبه‌رو شود. به تازگی رييس مرکز آمار گفته است «در صورتی که افراد دارای کمتر از 8 ساعت کار در هفته به آمار بیکاری موجود اضافه شوند، حدود «نیم درصد» به نرخ بیکاری کل اضافه می‌شود». به گفته او، حتی در صورتی هم که افراد دارای کار کمتر از 16 ساعت در هفته به آمار فعلی بیکاران اضافه شوند، این نرخ تقریبا «یک درصد» بیشتر خواهد شد. این در حالی است که بر اساس بررسی‌هایی که با استفاده از داده‌های جدید و منتشرنشده مرکز آمار صورت گرفته « اضافه کردن این تعداد بیکاران، به میزان بیشتری به نرخ بیکاری موجود اضافه خواهد کرد.»
بر اساس آمارهای موجود، در حال حاضر جمعیت کشور بیش از 75 میلیون نفر و جمعیت فعال نیز، بیش از 24 میلیون نفر است. برای محاسبه نرخ بیکاری باید تعداد افراد بیکار را به تعداد جمعیت فعال تقسیم كرد.
گزارش جدید مرکز آمار حاکی از این است که تقریبا نیم میلیون نفر از جمعیت شاغل کشور، شغلی با کمتر از 16 ساعت کار در هفته دارند، در صورتی که این تعداد بر عدد کل جمعیت فعال یعنی حدود 24 میلیون تقسیم شود، رقمی که به دست می‌آید در حدود 2 درصد از نرخ اشتغال فعلی کاسته شده و به همین میزان، یعنی 2 درصد به نرخ بیکاری کنونی اضافه می‌شود. این عدد بیشتر از میزان یک درصدی است که رييس مرکز آمار آن را اعلام کرده بود. وی گفته بود این تغییر نرخ بیکاری 2/12 درصدی فعلی را تا عدد 2/13 درصد بالا خواهد برد، در صورتی که فقط اضافه کردن همین مقدار، باعث می‌شود نرخ بیکاری در کشور معادل با 2/14 درصد شود.
بیکاری پنهان: بیکاران و همسایگان
در گزارش مرکز آمار میزان افراد دارای اشتغال ناقص، در حدود چهار برابر این نیم میلیون نفر و در حدود 9/1 میلیون نفر عنوان شده است، چرا که در این گزارش، یک گروه دیگر نیز علاوه بر گروه «شاغلان با کار کمتر از 16 ساعت» وجود دارد که این گزارش آنها را تحت عنوان «سایر اشتغال ناقص» رده‌بندی کرده است. این در حالی است که اگر کل این افراد، یعنی کل افراد دارای اشتغال ناقص به آمار بیکاران فعلی اضافه شود، رقم بیکاران در حدود 8/4 میلیون نفر و نرخ بیکاری در حدود 1/20 درصد خواهد بود. البته خود گزارش مرکز آمار نیز، علاوه بر رقم بیکاران موجود که در محاسبه نرخ بیکاری 2/12 درصدی مورد محاسبه قرار گرفته، دو رقم دیگر را برای بیکاران ذکر کرده است: «بیکاران و همسایگان نزدیک» و «بیکاران و همسایگان دور». به گفته مرکز آمار، در حال حاضر از کل جمعیت حدودا 21 میلیون نفری شاغلان، حدودا 900 هزار نفر هستند که با یک «تقریب نزدیک»، بیکار محسوب می‌شوند و تعداد دو میلیون و 600 هزار نفر را نیز می‌توان با یک تقریب دور، شاغل محسوب کرد.
در صورتی که افراد شاغلی که با «تقریب نزدیکی» بیکار هستند بیکار محسوب شوند، نرخ بیکاری معادل 8/15 درصد به دست می‌آید. حالت دوم نیز زمانی است که شاغلانی را که اشتغال ناقص دارند و با «تقریب نسبتا دوری» بیکار هستند، بیکار به شمار آوریم در این صورت نرخ بیکاری معادل 9/22 درصد محاسبه خواهد شد.
نیروی کار گمشده
بر اساس آمارها و در فاصله سال‌های 1385 تا 1390، با وجود افزایش حدودا سه میلیون و 700 هزار نفری جمعیت در سن اشتغال، تنها در حدود 600 هزار نفر به جمعیت فعال افزوده شده و در مقابل، شمار جمعیت غیرفعال، بیش از 3 میلیون نفر افزایش یافته است. این افزایش در عرض پنج سال رخ داده و در صورتی که روند کل هشت سال اخیر به این شکل باشد، می‌توان گفت از سال 1384 به بعد، در حدود 4 میلیون و 800 هزار نفر به این جمعیت غیرفعال افزوده شده است.
با توجه به اینکه این افراد در سال‌های آینده فارغ‌التحصیل می‌شوند، می‌توان جمعیت بیکاران «بالقوه» فعلی یا بیکاران آینده را در حدود 7 میلیون نفر و جمعیت نیروی کار را در حدود 29 میلیون نفر تخمین زد. در این صورت، نرخ بیکاری «واقعی» موجود کشور یا نرخ بیکاری سال‌های پیش رو، در حدود 24 درصد محاسبه خواهد شد.