در سال‌های گذشته، توجه به تجربه نزدیک به مرگ (Near-Death Experience, NDE) در سراسر جهان افزایش چشمگیری پیدا کرده و از جمله موضوعات پرمخاطب و بکر نزد پژوهشگران به شمار می‌آید، در ایران نیز کتاب‌هایی همچون «آن‌سوی مرگ» اثر جمال صادقی و کتاب «سه دقیقه در قیامت» در این ارتباط چاپ و با اقبال مخاطبان مواجه شده است.
«زندگی پس از زندگی» عنوان برنامه‌ای تلویزیونی به کارگردانی، تهیه‌کنندگی و اجرای عباس موزون است که به بیان تجربیات نزدیک به مرگ افراد مختلف می‌پردازد. این ویژه‌برنامه پیش از افطار ماه رمضان سال ۱۳۹۹ (فصل اول) و ۱۴۰۰ (فصل دوم) و ۱۴۰۱ (فصل سوم) تهیه و از شبکه چهار سیما پخش شده است.
این برنامه در سال‌های متوالی عنوان پربیننده‌ترین ویژه برنامه ماه رمضان را یافت و به یک پدیده تبدیل شده است. در رمضان ۱۴۰۱ تعداد بینندگان این برنامه در وبگاه تلوبیون بیش از ۲ میلیون بوده و بخش‌های مختلفی از این برنامه و گفت‌وگو با تجربه‌گران در فضای مجازی بازنشر داده شده و بازتاب یافت.
این برنامه همچنین توانست بر میزان مخاطبان شبکه ۴ صدا و سیما نیز اثر گذار باشد. فصل دوم این برنامه در سال ۱۴۰۰ با ۲۶٫۲ درصد مخاطب و کسب رضایت ۹۳٫۱ درصدی در صدر برنامه‌های رمضانی قرار گرفته که رشد مخاطب ۲۰ درصدی آن قابل توجه ارزیابی شده است.
طبق آمار مرکز تحقیقات صدا و سیما فصل سوم نیز با ۱۴ درصد مخاطب و ۸۱ درصد رضایت، پربیینده‌ترین برنامه مناسبتی رمضان ۱۴۰۱ بوده است. میهمانان این برنامه از نقاط مختلف ایران و دیگر کشورها انتخاب می‌شوند. طبق گفته عباس موزون میهمانان برنامه از ۷۰ فیلتر راستی آزمایی مناسب بودن زمان و کیفیت تجربه وجود شاهد دوم و… عبور می‌کنند و در نهایت یک نفر از پنجاه مورد بررسی شده به عنوان میهمان برنامه انتخاب می‌شوند. در این برنامه از ۱۲ کارشناس این موضوع شامل اساتید حوزه ، موبد زرتشتیان ایران و خاخام اعظم یهودیان و دو پروفسور آلمانی که صاحب نظر و دارای کتاب دربارهٔ این موضوع و پیشینه آن هستند و نیز متخصصان بیهوشی و پزشکانی که در این زمینه تجربه حرفه‌ای دارند استفاده شده است.
فصل سوم این برنامه با وجود مخاطب فراوانی که کسب کرد ،دچار برخی حواشی و جنجال‌های رسانه‌ای شد و برخی کاربران مجازی و گروهی از مخاطبان واقعی به ابراز مخالفت و نارضایتی از این برنامه پرداختند.
گروه داده‌کاوی ایران اکونومیست به‌منظور رصد و ارزیابی کمی و کیفی نظرات کاربران توئیتری در این گزارش به واکاوی این توئیت‌ها پرداخته و به روش تحلیل مضمون به استخراج مضمون‌های پرتکرار و با کمک داده‌های کمی به تحلیل آماری این موج در بازه زمانی شروع فصل سوم این برنامه در ماه مبارک رمضان تا ششم اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ پرداخته است:
نگاه آماری
نتیجه داده‌کاوی ایران اکونومیست در بخش کمی این پژوهش نشان می‌دهد که از ابتدای شروع فصل سوم این برنامه در رمضان سال ۱۴۰۱ تا ۶ اردیبهشت‌ماه (بیست و چهارم رمضان) بیش از ۴۰ هزار توئیت مرتبط با کلیدواژه‌های برنامه زندگی پس از زندگی در فضای توئیتر فارسی نشر و بازنشر شده‌اند.
این توئیت‌ها به طور مشخص از بیش از ۱۳ هزار رسانه یا کاربر منحصربه‌فرد منتشر شده‌اند و نرخ مشارکت این پژوهش در حدود ۳ به‌دست‌آمده است که نشان از عمومیت نسبی این موضوع میان توئیتری‌ها و سهیم‌شدن کاربران متنوع سیاسی و غیرسیاسی در تولید محتوای این موضوع دارد.
از نظر میزان رضایت نیز، این ۴۰ هزار توئیت، حدود ۲۷۰ هزار لایک دریافت کرده‌اند که میانگین حدود ۷ لایک برای هر توئیت نشان از حجم زیاد توئیت‌های کم لایک و بازنشری در این زمینه دارد (بیشترین لایک برای کاربری با نام مستعار رضا و در حدود ۹ هزار لایک بوده است.)
روند انتشار توئیت‌ها نیز شاخص کمی مهم دیگری برای ارزیابی موج شکل‌گرفته پیرامون برنامه زندگی پس از زندگی در توئیتر فارسی و در بازه موردنظر است و واکاوی این روند به‌خوبی به نقاط فرازو فرود تولید محتوای کاربران، زمان و میزان انتشار توئیت‌ها و تعداد قله‌ها و دره‌های مرتبط با این موج اشاره دارد.
طبق نمودار زیر، در روزهای ابتدایی پخش این برنامه در فصل سوم، شاهد کمترین میزان نشر و بازنشر توئیت از سوی کاربران بوده‌ایم اما یکباره از روزهای ابتدایی اردیبهشت‌ماه و هم‌زمانی لیالی قدر (۱۹ تا ۲۱) اوج فعالیت و انتشار مطالب در توئیتر فارسی رخ‌داده است. به طور مشخص پخش چند برنامه در این ایام از جمله برنامه «میثم عباسیان» و «سید حسن رادی» در دوم و سوم اردیبهشت از جمله دلایل اصلی شکل‌گیری این موج و جدال مخالفان و موافقان توئیتری بود.
نکته قابل تامل این که این موج با وجود فراگیری در توئیتر و دیگر پلتفرم‌ها از قبیل اینستاگرام، تلگرام و مصاحبه وبگاه‌های خبری و مطبوعاتی با عوامل برنامه، خیلی دوام نیاورد و حجم تولید و انتشار محتوا به یکباره در روزهای پنجم و ششم با شیب زیادی سقوط یافت و از میزان روزانه ۱۲ هزار توئیت به حدود ۲ هزار توئیت کاهش یافت.
در نمودار دایره‌ای زیر، محتوای نشری (توئیت و ریپلای) و بازنشری (ریتوئیت) مرتبط با موضوع برنامه مقایسه و نشان‌داده شده است. حجم تقریبی دوبرابری ریتوئیت‌ها نسبت به توئیت‌ها از یک سو به علاقه کاربران توئیتر به بازنشر محتواهای مورد علاقه خود در این پلتفرم دلالت دارد و از طرف دیگر نشان می‌دهد که بیش از دو سوم محتوای منتشرشده درباره برنامه زندگی پس از زندگی بازنشری و غیرتولیدی است و تقریبا یک سوم این محتوا محتوای اصلی است که از سوی کاربران روزمره‌نویس تولید شده است.
رویکرد کاربران
رویکرد کاربران در پیمایش‌های آماری همواره یکی از مهم‌ترین پرسش‌های اصلی پژوهشگران و مخاطبان در این‌گونه پژوهش‌ها است.
در داده‌کاوی اداره کل پژوهش ایران اکونومیست نیز که در ارتباط با برنامه تلویزیونی مناسبتی زندگی پس از زندگی صورت‌گرفته، نتایج نمونه آمار استخراج شده حکایت از رضایت حداکثری توئیتری‌ها از این برنامه دارد به‌طوری‌که بیش از ۸۰ درصد کاربران با عبارت‌های مثبت و به طور واضح اعلام حمایت و رضایت خود را اعلام کردند. در مقابل، ۵ درصد کاربران انتقادات و مخالفت‌هایی با رویکرد و ساختار برنامه وارد دانسته‌اند که شرح و استدلال این طیف در بخش‌های آتی به طور ویژه شرح داده شده است.
حدود ۱۵ درصد کاربران توئیتر نیز ابراز نظر مشخصی درباره برنامه نداشتند و تنها به بیان برخی اتفاقات و خبرهای پیرامونی پرداختند که دریافت رویکرد و نظر آنها قابل‌دسترسی و استخراج نبود.
تحلیل مضمون توئیت‌ها
تحلیل مضمون توئیت‌ها از اصلی‌ترین و مهم‌ترین نتایجی است که در بخش کیفی این پژوهش موردنظر پژوهشگران بوده و در واقع شرح مختصر و کلیتی از نظرات کاربران ارائه می‌دهد.
این اقدام که به روش تحلیل مضمون را که در نمونه آماری موردنظر صورت می‌گیرد،می‌توان به‌نوعی نتیجه کیفی داده‌کاوی دانست که به طور خلاصه به مضمون‌های پرتکرار کاربران و توضیح آن پرداخته می‌شود.
در ادامه نتیجه تحلیل مضمون گروه داده‌کاوی ایران اکونومیست در ارتباط با برنامه «زندگی پس از زندگی» که هر روز پیش از افطار و از شبکه چهارم سیما پخش می‌شود ارائه شده است:
پربحث‌ترین قسمت‌های برنامه کدامند؟
معرفی پربحث‌ترین و شاید بتوان گفت پربازدیدترین قسمت‌های برنامه در میان کاربران توئیتر نیز یکی از پرسش‌های متداول و جذاب در خصوص برنامه‌های تلویزیونی است که از طریق پیمایش‌های میدانی و تلفنی انجام می‌شود. نظرسنجی مرکز تحقیقات صدا و سیما در پیمایشی که نتیجه آن در دوم اردیبهشت ماه منتشر شده نشان داد که برنامه زندگی پس از زندگی با ۱۴ درصد بیننده و ۸۹.۷ درصد رضایت، پربیننده‌ترین برنامه رمضان ۱۴۰۱ و در جایگاهی بالاتر از سریال‌های مناسبتی این سازمان قرار گرفته است.
نتایج داده‌کاوی ایران اکونومیست در بخش‌های قبل نیز با ۸۱ درصد رضایت کاربران توئیتر، نتایج مرکز تحقیقات صدا و سیما را تا حد زیادی تأیید می‌کند هرچند نمونه آماری این دو پیمایش یعنی جامعه مجازی و پرسش‌شوندگان تلفنی و میدانی مشابه نبوده‌اند اما رویکرد کلی مشابه و موید یکدیگر است.
درباره جذاب‌ترین و پربحث‌ترین قسمت برنامه، داده‌کاوی ایران اکونومیست نشان داد که برنامه «میثم عباسیان»، «ایمان عبدالمالکی»، «رعنا عبداللهی» و «سید حسین رادی» پربحث‌ترین قسمت‌های برنامه تا استخراج و انتشار این گزارش بوده‌اند.
میثم عباسیان از جمله تجربه‌گرانی بود که روایت وی از تشرف به حضور امام رضا (ع)، امام حسین (ع) و امام زمان (عج) بازخوردهای زیادی در توئیترفارسی به وجود آورد به‌طوری که نتایج انتشار و تولید محتوای توئیتری و روند آن نشان می‌دهد که قله اصلی این موج توئیتری در روز سوم و چهارم اردیبهشت‌ماه و پس از پخش برنامه میثم عباسیان و سید حسین رادی رخ داده است.
پرلایک‌ترین توئیت‌ها و تاثیرگذارترین کاربران کدامند؟
در گزارش‌های داده‌کاوی، معرفی تأثیرگذارترین کاربران که به کاربرانی اطلاق می‌شود که بیشترین لایک را از دنبال‌کنندگان دریافت کردند، از اهمیت زیادی برخوردار است از این رو، در این بخش به معرفی سه کاربر که بیشترین لایک را در موضوع موردنظر پژوهش در توئیترفارسی دریافت کردند، استخراج و معرفی شده است.
کاربر «رضا» که روزمره‌نویس به نظر می‌رسد در توئیتی انتقادی موفق به جذب ۹۴۲۹ لایک از مخاطبان شد. وی در این توئیت به انتقاد از صداوسیما در ساخت برنامه‌های تلویزیونی پرداخت و رویکرد این سازمان را ساده‌انگارانه توصیف کرد.
در مقابل، دو توئیت پرلایک دیگر به دو چهره سرشناس رسانه‌ای و با رویکرد مثبت و حمایتی اختصاص داشت. علی‌اکبر رائفی‌پور در توئیتی با ۷۸۳۴ لایک به تحلیل دستاورد اصلی برنامه زندگی پس از زندگی پرداخت و از تاثیرات این برنامه در خودشناسی و اصلاح رفتار مردم نوشت.
المیرا شریفی مقدم سومین کاربر تاثیرگذار توئیتری در این باره بود که به طور مستقیم در نوشته خود به تمجید از اجرای عباس موزون مجری و پژوهشگر برنامه پرداخت و آن را آرامش‌بخش و ستودنی توصیف کرد که موفق به جذب ۶۵۹۵ لایک نیز شد.
در ادامه فعال‌ترین کاربران توئیتر در جامعه آماری موردنظر استخراج و معرفی شده‌اند. فعال‌ترین کاربران به کاربرانی گفته می‌شود که صرف‌نظر از میزان لایک، از نظر تعداد محتوا و توئیت بیشترین فعالیت را داشته‌اند و تولید محتوای بیشتر انجام داده‌اند. در نمودار میله‌ای زیر ۱۰ کاربری که بیشترین تولید محتوای توئیتری را درباره برنامه زندگی پس از زندگی داشته‌اند با شناسه کاربری‌شان به نمایش درآمده است:
ادعا و استدلال مخالفان برنامه چه بود؟
سهم مخالفان برنامه زندگی پس از زندگی اگرچه در مجموع توئیت‌های منتشرشده در این موضوع میزان قابل‌توجهی نبود اما توانستند موج نارضایتی و مخالفت خود را در دیگر پلتفرم‌های مجازی از قبیل اینستاگرام انتقال دهند و موج انتقادی و حتی تخریبی علیه این برنامه به وجود آورند.
بیشتر انتقادات مخالفان در چند محور مشخص قابل رصد و استخراج است: گروهی بر این باورند که تجربه مرگ در کلیت خود تجربه‌ای پیچیده و حتی غیرقابل‌توصیف است و کتاب‌های علمی و مذهبی زیادی در باب فلسفه مرگ نوشته شده است این در حالی است که به‌زعم این طیف، روایت‌های مطرح شده در برنامه مناسبتی شبکه چهار سیما، روایت‌هایی ساده‌انگارانه و در راستای اهدافی خاص تعبیه شده‌اند. طیف دیگری از منتقدان به تقابل مغز و روح در این باره پرداختند و بسیاری از این روایت‌ها را تجربه‌هایی شخصی و برگرفته از ذهن و فکر تجربه‌گر عنوان کردند این در حالی است که مجری و پژوهشگر برنامه به‌کرات و با تاکید این روایات را ناشی از روح و عالم غیب توصیف کرده و فعل‌وانفعالات مغزی مرتبط را مردود دانست.
به‌اجمال می‌توان گفت: نگاه ساده‌انگارانه، تبلیغاتی، غیرعلمی و غیرمستند و رویکرد تبلیغاتی و پروپاگاندایی صداوسیما اصلی‌ترین دلیل انتقاد منتقدان برنامه زندگی پس از زندگی در توئیترفارسی بوده است.
در میان کاربران توئیترفارسی، عبدالرضا داوری و زهرا طباخی شاخص‌ترین منتقدان برنامه زندگی پس از زندگی بودند که توئیت‌ها و شبهات آنها درباره روایت‌ها و ساختار برنامه بارها از سوی حامیان برنامه بازنشر و پاسخ داده شد. عبدالرضا داروی به طور مشخص بحث خرافات، توهم و احساسات‌گرایی را از قول یکی از اساتید روانپزشکی به برنامه نسبت داده و زهرا طباخی روایت‌های مطرح شده در برنامه را مخدوش اعلام کرده و در یک‌رشته استوری در اینستاگرام خود به بازنشر پست‌های انتقادی در این زمینه و همچنین ادله خود برای سواستفاده و نادرست بودن ساختار برنامه پرداخته است.
نمودار ابرنمای تگ و هشتگ‌های پرتکرار
در دو گرافی که در ادامه آمده است، نمودار ابر نمای کلیدواژه‌ها و هشتگ‌های پرتکراری که در مجموع بیش از ۴۰ هزار توئیت کاربران استفاده و منتشر شده، استخراج و به‌نمایش‌درآمده است:
در گراف نخست، پرتکرارترین تگ یا کلیدواژه توئیت‌ها ارائه شده است: پس از زندگی و عباس موزون که به طور مستقیم نام و مجری برنامه را مورد اشاره قرار می‌دهند بیشترین و برجسته‌ترین کلیدواژه‌های به‌کاررفته از سوی کاربران هستند که نشان از مرتبط بودن جستجوی پژوهش با موضوع داده‌کاوی دارد. میزان استفاده و برجستگی سایر کلیدواژه‌ها تقریبا برابر و به یک اندازه است.
« عالم غیب، حق‌الناس، رعایت حقوق، جراح مغز، کارکرد مغز و روح تازه» از مهم‌ترین تگ‌هایی است که در جریان برنامه و از سوی میهمان و مجری مطرح و در توئیت کاربران بازتاب و منعکس شده است.
از سوی دیگر عبارت‌هایی چون «پسر همسایه، احساس خطر، حاج قاسم، شبکه چهار و دمت گرم» نیز به عبارت‌هایی مربوط بوده که کاربران در توصیف و برداشت خود از برنامه زندگی پس از زندگی به کار برده‌اند.
در گراف دوم، هشتگ‌های پرکاربرد و پرتکرار توئیتری‌ها استخراج و نمایش‌داده‌شده است. هشتگ‌ها به طور عمده از سوی کاربرانی استفاده می‌شود که آشنایی بیشتری با فضای توئیتری داشته و یا تمایل دارند در یک پویش و گردهمایی مجازی شرکت داشته باشند.
#هشتگ زندگی_پس_از_زندگی شاخص‌ترین و برجسته‌ترین هشتگی است که در خصوص این برنامه در توئیتر فارسی شکل‌گرفته و به طور کامل برگرفته از عنوان این برنامه مناسبتی شبکه چهارم سیما است.
#حاج_قاسم از دیگر هشتگ‌های موردبحث در توئیتر بود که اشاره به روایت خانم رعنا عباداللهی در ۲۹ فروردین‌ماه دارد. برخی کاربران توئیتر بر این باورند که شروع برخی عنادها و مخالفت‌ها از بحث درباره حاج قاسم در این برنامه بود درحالی‌که گروه دیگری نام‌بردن و خرج کردن نام این سردار بزرگوار را در راستای تبلیغات و پروپاگاندای صداوسیما عنوان کرده و ساختار بی‌طرف و علمی برنامه را زیر سئوال بردند.
#رائفی_پور دیگر هشتگ پرکاربردی بود که باعث بحث و جدل توئیتری‌ها شد. ماجرا ازاین‌قرار بود که توئیت علی‌اکبر رائفی‌پور فعال رسانه‌ای سرشناس جریان ارزشی باعث شد که گروهی این برنامه را در راستای اهداف سیاسی جناحی خاص عنوان کنند و قرارگرفتن این توئیت در جمع توئیت‌های پرلایک و بازنشر فراوان آن (۱۸۸۲) سبب طرح شائبه ارتباط این فعال رسانه‌ای با عوامل برنامه شد. این در حالی است که عوامل برنامه بارها از بی‌طرفی خود و علمی بودن ساختار برنامه سخن گفته‌اند.
تحلیل نهایی
۱. موفقیت برنامه زندگی پس از زندگی در وهله نخست نشان داد که مخاطبان تلویزیونی تا چه حد تشنه برنامه‌های نوآورانه و حتی معارف دینی و مذهبی هستند و در صورت ارائه خوراک جدید و جذاب، حتی یک برنامه گفت‌وگومحور در شبکه کم بیننده چهار سیما نیز می‌تواند گوی سبقت را از برنامه‌های نمایشی و سریال‌های مناسبتی شبکه‌های دیگر برباید و عنوان پربیننده‌ترین برنامه مناسبتی ماه مبارک رمضان را از آن خود کند.
۲.تغییر سیاست‌های برنامه زندگی پس از زندگی در فصل سوم اگرچه قرار بود با تمهیداتی زیرپوستی انجام شود اما به طرز آشکاری مورد انتقاد و حتی نارضایتی نسبی حامیان آن قرار گرفت. چنانکه به نظر می‌رسد اهداف تبلیغاتی این فصل نسبت به فصل دوم و اول و به علت توجه و اقبال مخاطبان تاحد زیادی افزایش‌یافته است به‌طوری‌که به‌زعم برخی کاربران در برخی قسمت‌های فصل سوم به‌جای پرداخت به موضوعات اخلاقی و عکس‌العمل رفتار و اعمال افراد، برخی شعائر خاص تبلیغ می‌شد که جنبه‌های علمی و فراملیتی این برنامه را زیرسوال برده بود.
۳. در نهایت باید گفت، مخاطبان ایرانی همان قدر که شیفته روایت‌های نوآورانه و ماجراهای داستانی هستند به همان میران نیز به سرعت نسبت به اعمال سلیقه و انحراف از مسیر برنامه‌های تلویزیونی حساس هستند، به طوریکه رکود قابل توجه فصل جدید برنامه «عصر جدید» به خوبی شاهد این مدعاست.
بنابراین پیشنهاد کاربردی به برنامه‌سازان و تهیه‌کنندگان تلویزیون به خصوص برنامه زندگی پس از زندگی اینست که قدر و منزلت استقبال و ذوق‌زدگی مخاطبان را بدانند و به جای اعمال نظرات سلیقه‌ای اجازه بدهند برنامه‌های تلویزیونی مسیر ذاتی و فطری خود را که عامل اصلی جذب مخاطب است حفظ نماید، چنانکه همواره در برنامه‌های نمایشی تلویزیونی و سینمایی شاهد این واقعیت تلخ بوده‌ایم که فصول دوم و به خصوص سوم برنامه‌های دنبال‌دار با ریزش شدید مخاطب روبرو شده‌اند و عبور از این آسیب به طور قطع با توجه به ذائقه مخاطب و مهندسی معکوس موفقیت‌های دنباله‌های ابتدایی و تداوم آن ممکن خواهد بود.
