به گزارش خبرنگار اجتماعی ایران اکونومبست؛ مسئله مهم 'مهاجرت' یکی از موضوعات حساس و چالش‌برانگیز جامعه امروز ایران است، با این حال همچنان اطلاعات و آمار دقیق اندکی در این حوزه در دسترس قرار دارد. یکی از سرفصل‌های داغ و پرحاشیه در این حوزه، موضوع خروج و مهاجرت نخبگان تحصیلی، رتبه‌های برتر کنکور سراسری و همچنین برگزیدگان المپیادهای دانش‌آموزی بوده است.
سالنامه مهاجرتی ایران 1400 توسط 'رصدخانه مهاجرت ایران' تهیه و تدوین شده است که نمایانگر آخرین آمار و اطلاعات حوزه مهاجرتهای بین‌المللی در ایران و جهان است که روند ماندگاری، خروج و بازگشت برگزیدگان کنکور سراسری و المپیادهای دانش‌آموزی، روند بازگشت متخصصان و نخبگان علمی به کشور و همچنین روند خروج و بازگشت پناهجویان ایرانی را برای نخستین بار بررسی کرده است.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا براساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال 2020 میلادی، 1.8 میلیون نفر است که که 2.23 درصد از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد اما طبق آمار دبیرخانه شورای عالی ایرانیان، جمعیت مهاجران ایرانی خارج از کشور 4.04 میلیون نفر برآورده شده است که این آمار براساس منابع بین‌المللی، قابل راستی‌آزمایی نیست.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال 1990 میلادی، بالغ بر 820 هزار نفر بوده است که این رقم در سال 2020 میلادی به 1.8 میلیون نفر رسیده است و در واقع در 30 سال گذشته جمعیت مهاجران ایرانی 2.2 برابر شده است؛ برای بررسی موضوع مهاجرت و ریشه‌یابی علل و عوامل مهاجرت‌ها در ایران با دکتر'بهرام صلواتی؛ مدیر رصدخانه مهاجرت ایران' به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم که از نظر می‌گذرانید:
تسنیم: تاریخچه رصدخانه مهاجرت ایران چیست و از کجا آغاز به کار کرده است؟
موضوع مهاجرت در دنیا یکی از پدیده‌های داغ و پرحاشیه است و به همین خاطر در بسیاری از کشورهای 'مهاجرفرست' و 'مهاجرپذیر'، نهادها و موسسات تخصصی در موضوع مهاجرت شکل گرفته است اما در ایران رشته‌های دانشگاهی، موسسات یا سازمانی در زمینه مهاجرتی نداریم!
بنده در سال 95 که از خارج از کشور به ایران بازگشتم در دانشگاه شریف یک طرح پسادکترا تحت عنوان 'عوامل رانشی و کششی موثر در مهاجرت' تعریف شد و همه چیز با یک میز تحقیقاتی یک نفره شروع شد و من شروع به مطالعه و تحقیق جدی درباره موضوع مهاجرت در ایران کردم آن هم در دانشگاهی که (دانشگاه شریف) بیشترین مهاجرت دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ممتاز را داشته است.
در سال‌های گذشته این میز مهاجرت تبدیل به یک گروه و برنامه سیاست‌گذاری مهاجرت در 'پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف' شده است و در نهایت با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری یک نهاد تخصصی تحت عنوان 'رصدخانه مهاجرت ایران' در پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف را پایه‌گذاری کردیم؛ کار اصلی این رصدخانه این است که داده‌ها و آمارهای متقن و مستند مهاجرت در ایران و جهان را جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل می‌کند چیزی که در اخبار و گزارشات آماری بسیار کم دیده می‌شود و در نهایت یک برنامه و تجویز سیاستی برای راهبرد برنامه مهاجرتی در ایران ارائه می‌کند.
مهم‌ترین خروجی رصدخانه، 'سالنامه مهاجرتی ایران' است که هر سال اواخر تابستان منتشر می‌شود و آخرین آمار و اطلاعات مهاجرتی در ایران و جهان برای مخاطبان به زبان انگلیسی و فارسی منتشر می‌شود؛ این سالنامه از سال 1399 شروع به کار کرد و انتشار این سالنامه باعث شده است که مقداری از آن ابهامات و فضای غبارآلودی که درباره موضوع مهاجرت در ایران بود کمتر شود.
تسنیم: ریشه نگاه منفی به مهاجرت در ایران چیست؟ آیا این نگاه منفی به مهاجرت در ایران در کشورهای خارجی نیز وجود دارد؟
اول از همه باید بپذیریم که مهاجرت فقط در ایران نیست و در همه کشورهای دنیا، موضوع مهاجرت وجود دارد و بیشتر کشورها با آن درگیر هستند و حتی در چند سال گذشته موضوع مهاجرت در دنیا بسیار پررنگ شده است. در سال 2015 بحران مهاجرتی به اروپا را داشتیم که گفت‌و‌گوهای جهانی در قبال آن شکل گرفت و در سال 2018 سازمان ملل متحد یک میثاق‌نامه‌ای جهانی برای مهاجرت شکل داد اما در ایران و در موضوع مهاجرت، نهاد و برنامه مشخصی از 100 سال گذشته نداشتیم! نهاد دانشگاه یا نهادهای مختلف مدنی، اقتصادی و اجتماعی شکل گرفته بود اما برای موضوع مهاجرت کمتر فکر شده است.
مفهوم 'فرار مغزها' یا 'مهاجرت یکطرفه' مربوط به اواسط یا اواخر قرن بیستم است؛ در قرن 21 دیگر اصلاً مهاجرت یکطرفه معنا و مفهومی ندارد آنقدر ارتباطات، وسایل حمل و نقل، جریان آزاد اطلاعات و ... شکل گرفته است که همه کشورهای جهان اتباعی از آنها از کشور خارج می‌شود و از آنطرف نیز اتباع سایر کشورها وارد آن کشور خواهند شد.
نکته مهم و قابل ارزیابی این است که میزان ورودی و خروجی مهاجران به کشورها بررسی و با یکدیگر مقایسه شوند؛ متاسفانه ما برای سرمایه انسانی قابل توجه در کشورمان، برنامه مشخص و مدونی اصلاً نداریم. در بسیاری از کشورها سرریز منابع انسانی خود را به خارج از کشور می‌فرستند و از عواید مالی آن یا برگشت این مهاجران نیروی انسانی به کشور استفاده می‌کنند که در واقع چرخش دانش و فناوری انجام می‌شود. به عنوان مثال در کشورهای چین و هند بسیاری از سرمایه‌های انسانی این دو کشور به خارج از کشور مهاجرت کرده اما در نهایت به داخل کشورشان بازگشتند و منشا خیر و ثمر برای کشور خود شدند.
علت نگاه منفی به جریان مهاجرت در ایران این است که فکری به حال آن نکرده‌ایم و فقط منتظر این بودیم که سرمایه‌های انسانی از کشور خارج شده و خودشان نیز به کشور بازگردند! ضمن اینکه پدیده مهاجرت در ایران فرایندی خودکار و خودمحور است؛ یک طرح کلاً در ایران اجرا شده است که آن هم طرح بازگشت متخصصان به ایران توسط معاونت علمی بوده است که در این طرح 2 هزار نفر از فارغ‌التحصیلان و متخصصان دانشگاه‌های ممتاز دنیا را جذب کنیم.
تسنیم: نهادها و ارگان‌های دخیل و مسؤل در پدیده مهاجرت در ایران کدام هستند؟
ما در بسیاری از دستگاه‌های دولتی خود به موضوع مهاجرت ایمان پیدا نکردیم در صورتی که فضای اقتصادی و اجتماعی دنیا عوض شده است و ما نیازمندیم تا سریع‌تر و چابک‌تر عمل کنیم و هیچ‌کسی بهتر از نیروی نخبه، مستعد و تحصیل‌کرده قادر به انجام این کار نیست؛ ما اتلاف مغزها هم در داخل و هم در خارج می‌توانیم داشته باشیم، امروز کلی فارغ‌التحصیلان دانشگاهی داریم که هیچ برنامه‌ای برای آنها تدارک دیده نشده است و عملاً انگار آنها همگی مهاجرت کرده‌اند.
بسیاری از کشورها از جمله ترکیه قبل از آنکه رتبه‌های برتر المپیادی آنها به صورت خودکار و خودجوش مهاجرت کنند از آنها حمایت‌های کامل و ویژه‌ای صورت می‌گیرد و حتی به آنها 'فاند' می‌دهند و بهترین شغل‌ها را برای آنها در نظر می‌گیرند. ما در رصدخانه مهاجرت ایران نباید متوقف به صرف آمار باشیم و باید یک تحلیل و از همه مهم‌تر برنامه‌های مهاجرتی برای کشور ترسیم کنیم.
تسنیم: مهاجرت‌ها در دنیا به چند دسته تقسیم می‌شوند و وضعیت کلی مهاجرت در ایران چگونه است؟
ما سه دسته اصلی مهاجرت داریم که شامل 'مهاجرت تحصیلی'، 'مهاجرت کاری' و 'مهاجرت پناهجویی' است؛ به مهاجرت تحصیلی، جابه‌جایی تحصیلی نیز می‌گویند چراکه هیچ دانشجویی به قصد مهاجرت دائم، تحصیل نمی‌کند و قصد بازگشت دارد. طبق آخرین آمار ما نزدیک به 60 هزار دانشجوی ایرانی خارج از کشور داریم و رتبه دانشجوفرستی ما به شکل قدر مطلق 18 است؛ نزدیک به 45 هزار دانشجوی خارجی در داخل ایران است و رتبه 33 را داریم که نشان می‌دهد تراز ما منفی بوده اما روز‌به‌روز بهتر می‌شود.
بخش دوم مهاجرت مربوط به مهاجرتهای کاری است که افراد در بازار کار کشورهای مختلف وارد می‌شوند؛ ما آمار دقیقی متاسفانه نداریم چراکه این آمار از کشورهای مبدا یا مقصد تهیه می‌شود چون این ویزاهای کار به چند دسته تقسیم می‌شود و پیچیدگی‌های خاصی دارد هنوز جایگاه خود را نمی‌توانیم به صورت دقیق مشخص کنیم!
در مهاجرتهای پناهجویی افراد به واسطه مشکلات سیاسی، عقیدتی یا اجتماعی یا ... از کشور خارج می‌شوند و این یک مهاجرت یکطرفه است چرا که آن مهاجر سلب تابعیت کرده است؛ ما در پناهجوفرستی رتبه 14 را داریم و در عین حال پناهجوپذیر نیز هستیم. تا قبل از بحران سوریه رتبه 5 پناهجوپذیری را داشتیم چراکه افغانستانی‌های زیادی به عنوان مهاجران اجباری و حتی مهاجران غیرقانونی ساکن ایران هستند. جمعیتی نزدیک به 1 میلیون رسمی و 3 میلیون نفر غیررسمی پناهجو یا پناهنده یا مهاجر افغانستانی در داخل ایران داشتیم و بنابراین ایران هم کشوری پناهجوپذیر و هم پناهجو فرست است.
درباره آمار ایرانیان خارج از کشور نیز روایت‌های مختلفی وجود دارد و همیشه هم درباره آن سوال می‌شود. طبق آماری که داریم حداقل 2 میلیون مهاجر ایرانی در خارج از کشور داریم که گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر 3 میلیون، 5 میلیون و یا حتی 8 میلیون نیز وجود دارد که پشتوانه علمی ندارد. بیشتر مهاجران ایرانی خارج از کشور در کشورهایی مثل آمریکا، امارات و اروپای غربی ساکن هستند که اخیراً نیز مقاصد جدیدی مثل ترکیه اضافه شده است.
تسنیم: در بین مهاجرتهای موجود از کدام نوع بیشتر استقبال می‌شود؟
ذات مهاجرت در ایران اقتصادی است اما چون جابه‌جایی نیروی کار به طور رسمی با خیلی از کشورها نداریم و افراد دوست دارند که در کشورهای دیگر کار کنند و چون راه آن بسته است به سراغ راه‌های دیگر می‌روند؛ امروز بسیاری از درس‌های ما در دانشگاه‌های کشور با فضای بازار کار جهانی مطابقت ندارد که این یک معضل اساسی برای فارغ‌التحصیلان است. برای نیروی متقاضی مهاجرت در هنگام تلاش برای مهاجرت، مسیر کاری بسته است مسیر پناهجویی نیز بسته است چراکه بسیار خطرناک است و به همین خاطر بسیاری از این افراد به سمت مهاجرتهای تحصیلی سرریز می‌شوند بنابراین بسیاری از مهاجرتهای تحصیلی به ذات برای ادامه تحصیلی نیستند و فقط می‌خواهند مسیر و تونل مهاجرتی طی شود.
طبق آمار ما، جریان اصلی مهاجرت از ایران، مهاجرتهای پناهجویی است و مهاجرتهای کاری و تحصیلی نیست! برخلاف آنچه ممکن است تصور شود که جمعیت زیادی از دانشجویان ما مهاجرت می‌کنند این عدد اصلاً بزرگ نیست. یکی از نکات قوت سالنامه مهاجرتی، نور تاباندن به جنبه‌های ناگفته و تاریک مهاجرتهای ایرانیان است. بسیاری از مهاجرتهای اجباری در دنیا بر اساس جنگ، ناامنی، فقر، گرسنگی و به ویژه مناطقی در خاورمیانه از جمله سوریه و تحولات افغانستان تعریف می‌شود اما ایران از نظر امنیت عمومی، کشور امنی است اما ناامنی اقتصادی داریم که باعث شده است افراد در هنگام مهاجرت، کفش پناهجویی را بر پا کرده و مهاجرت می‌کنند که ما به آنها 'شبه‌پناهجو' می‌گوییم یعنی انگیزه‌های اقتصادی دارند اما در قالب مهاجرتهای پناهجویی است.
از آنطرف لازم است تا محققان سیاسی و اجتماعی ما درباره مهاجران پناهجوی ایرانی بیشتر مطالعه کنند و این شبه‌پناهجوها را دقیق‌تر موشکافی کنند. در موضوع ناامنی اقتصادی وقتی قیمت دلار به جایی می‌رسد که قیمت تمام شده سوخت، اختلاف چندبرابری با کشورهای همسایه پیدا می‌کند شاهد آن هستیم که سوخت به صورت قاچاق سرریز می‌شود یا میوه و محصولات کشاورزی که دست‌مایه طنز نیز گاهاً پیدا می‌کند. در هنگام این اختلاف قیمت‌ها، حقوق و دستمزد ما با کشورهای همسایه فاصله قابل توجهی پیدا می‌کند و این مسئله باعث می‌شود که افراد راحت‌ترین کارها را انتخاب کنند به عنوان مثال در استان‌های مرزنشین با یک ساعت رانندگی و طی مسیر کوتاه به یک کشور دیگر رفته و کار کرده و درآمد چندبرابری ارزی خواهند داشت و بعد به خانه خود بازمی‌گردند.
کم‌کاری اجتماعی در حوزه مهاجرت نیز بسیار مشهود است. بسیاری از مردم تصویری که از مهاجرت در ذهن دارند یک تصویر کارتونی و در حد کمک‌هزینه‌ای که به مهاجران داده می‌شود است در حالی که جنبه‌های منفی آن بسیار ناشناخته است؛ اینکه در طول مسیر، قاچاقچیان انسان چه سوءاستفاده‌هایی از مهاجران می‌کنند و از همه مهم‌تر قوانین ضدمهاجرتی که همین الان در اتحادیه اروپا و بیشتر کشورها تصویب شده و وضعیت را برای مهاجران بسیار سخت کرده است.
امروز یک پدیده دیگری به نام 'دلالی مهاجرت' داریم ما تا دیروز در میدان انقلاب با معضل پایان‌نامه نویسی و مقاله‌نویسی مواجه بودیم اما امروز با پدیده جدیدی به نام 'رزومه‌نویسی' مواجه شدیم که برای فرستادن افراد به خارج از کشور برای آنها رزومه‌نویسی انجام می‌دهند. مهاجرت تصمیم یک روزه و یک شبه نیست و کل زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
ما در سبد جهانی مهاجرت، بازیگر کلیدی نیستیم. 280 میلیون مهاجر در دنیا داریم حتی اگر آمار ایرانیان مهاجر 4 میلیون نفر باشد، نزدیک به یک درصد از مهاجران دنیا را تشکیل دادیم؛ نداشتن برنامه، نداشتن آمار و نداشتن شناخت و فرهنگ از جمله چالش‌هایی است که در ایران با آن مواجه هستیم مثلاً در شهری مثل قم به نوعی قطب یا مرکز آموزش حوزوی شیعیان را داریم و از خیلی از کشورهای اطراف مهاجر می‌پذیریم اما متاسفانه فرهنگ مهاجر‌پذیری را نداشته و آن را به معنای فرصت نمی‌بینیم.
تقویم تاریخی ما، هجری شمسی است یعنی هجرت و مهاجرت جزو پایه‌های تقویمی و تاریخی است که ما به این موضوع اصلاً دقت نکردیم. در هر کشوری در دنیا عده‌ای برای کسب علم یا درآمد از کشور خارج می‌شوند و عده‌ای دیگر به کشور بازگشته یا جذب می‌شوند. ما فرصت‌هایی بسیار خوبی داریم که بازار آکادمیک خود را تکمیل کنیم و نکته دوم این است که این افراد می‌توانند سرمایه‌های علمی و فرهنگی ایران در خارج از کشور باشند و نکته بعدی این است که می‌توانیم هم‌زبانی و هم‌دلی فرهنگی ایجاد کنیم.
ناآگاهی در موضوع مهاجرت از عدم ارتباط، نشات می‌گیرد چرا که به توریست‌های واردشده به کشور نیز بسیار کوتاه‌مدت به آن نگاه می‌کنیم؛ اگر امروز مشکل پیری جمعیت یا کمبود جمعیت داریم یکی از راهکارهای مولد و جایگزین جمعیتی در همه کشورهای دنیا 'جمعیت مهاجران' است که یک قسمت آن نیروی کار است و یک قسمت دیگر آن پروژه‌ها و تحقیقات علمی است که در کشورهای دنیا انجام می‌شود.
بسیاری از کشورهای دنیا برای استارتاپ‌ها و صاحبان ایده، 5 سال حق اقامت داده و از آنها حمایت می‌کنند تا این استارتاپ‌ها با همگنان و هم‌رده‌های خود، طوفان فکری کنند تا شاید به یک ایده محوری برای حل مشکلات آن شهر یا کشور برسند.
امروز مفهوم ملیت، تابعیت و موقعیت جغرافیایی در حال از بین رفتن است؛ در دوره کرونا پدیده‌‌ای به اسم آموزش آنلاین یا خدمات آنلاین به وجود آمد و به ما یاد داد که حضور فیزیکی شرط لازم برای خدمت‌رسانی نیست. گردهمایی اربعین بزرگترین گردهمایی زمین است و این جابه‌جایی و در معرض یکدیگر قرار گرفتن، می‌تواند کار پیام‌رسانی را انجام داده و منشا برکاتی شود.
تسنیم: وضعیت مهاجرت کاری در شرکت‌های استارتاپی و دانش‌بنیان ایرانی چگونه است؟
کشورمان در سال‌های گذشته برای ظرفیت‌های استارتاپی، سرمایه‌گذاری‌های زیادی به‌ویژه به صورت فیزیکی انجام داده است اما هنوز ظرفیت صنعت و خدمات کشاورزی ما به این اندازه رشد نکرده است که بتواند از تمامی ظرفیت‌های استارتاپی استفاده کند. باید ظرفیت‌سازی را ادامه داده تا جذب بیشتری داشته باشیم و در صورت کم‌کاری ما استارتاپ‌های ایرانی به مرور از کشور خارج خواهند شد.
امروز در کشورهای همسایه ایران و بعضی کشورهای اروپایی طرحی به نام 'استارتاپ ویزا' دارند که به شما این امکان را می‌دهند که بدون تشریفات و با سرعت زیادی وارد کشور مقصد شوید و مسائل اقامتی شما را حل خواهند کرد تا شما بتوانید در اکوسیستم نوآوری و فناوری آن کشور مستقر شوید و هدف آنها بیشتر حضور و مجاورت نیروی مهاجر و جذب ایده‌ها و خود افراد خلاق است.
اکوسیستم نوآوری و فناوری در ایران شکل نگرفته است و فرهنگ کارآفرینی و نوآوری باید در زندگی روزمره ما جاری باشد؛ بسیاری از استارتاپ‌های ایرانی برای آشنایی با فضای رقابت جهانی، محصولات جهانی و اید‌ه‌های جهانی باید در معرض کسب‌و‌کارها و بازارهای جهانی نوآوری قرار بگیرند. در ایران برای این سطح از سرمایه انسانی، سرمایه نوآوری و فناوری در قالب استارتاپ‌ها، ظرفیت استفاده از آن را نداریم و تا زمانی که این ظرفیت را ایجاد نکنیم به صورت کامل هدر خواهند رفت.
نگاه ما به موضوع مهاجرت نگاه سطحی و بسیار ناپخته است و نباید به موضوع مهاجرت به صورت کمی و سطحی نگاه کنیم؛ چین قسمت عمده‌ای از رشد اقتصادی و فناوری خود را مدیون چینی‌هایی است که به خارج از کشور مهاجرت کرده و در بازگشت، گنجینه‌های ارزشمند علمی را به همراه آوردند؛ موضوع مهاجرت تا سطح مهدکودک‌ها شیوع و گسترش پیدا کرده است و امروز بچه‌های کوچک را از بدو تولد مجبور به یادگیری زبان انگلیسی می‌کنیم! برای بچه‌ای که قدرت اختیار ندارد و ما برای آن راه تعیین می‌کنیم!
انتهای پیام/
