تحقیقات در خصوص بیماری ایدز و ویروس اچ آی وی از زمان کشف آن در دهه ۱۹۸۰ پیشرفت‌های زیادی کرده است.
«درمان ضد رتروویروسی» (Antiretroviral) نقطه عطف بزرگی بوده است که زندگی میلیون‌ها نفر از افراد مبتلا به ویروس اچ آی وی را در سراسر جهان تغییر داده است. بنا بر اعلام سازمان ملل متحد، قریب به بیش از ۳۷ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ به ویروس اچ آی وی مبتلا بوده اند.
HIV ویروسی است که می‌تواند منجر به بیماری به نام ایدز یا اچ آی وی مرحله سه شود.
ذکر این نکته مهم است که اچ آی وی یک رتروویروس است که DNA سلول‌های بدن را فریب می‌دهد تا ویروس کپی شده و زیاد شوند.
دارو‌های ضد رتروویروس، این فرآیند را به عقب می‌اندازند. هرچند این دارو‌ها نمی‌توانند اچ آی وی را درمان کنند؛ اما سرعت تکثیر آن را در بدن کم می‌کنند و در نتیجه می‌توانند تا چندین سال فرد را زنده نگه دارند.
در سال ۲۰۰۸، تیموتی ری براون (Timothy Ray Brown) اولین فردی بود که از ویروس اچ آی وی درمان شد. وی دو پیوند مغز استخوان برای درمان سرطان خون از یک فرد اهدا کننده که به طور طبیعی به اچ آی وی مقاوم بود، دریافت کرد و به خاطر همین مسئله نیز تا زمان مرگش در سال ۲۰۲۰ درمان ضد رتروویروسی را کنار گذاشت.
زمانی که این مسئله به شکل عمومی اعلام شد، جهان پزشکی با شوک بزرگی مواجه شد. پرسش دنیای پزشکی آن بود که آیا ما بالاخره به درمان ایدز رسیده ایم یا خیر؟
متاسفانه پاسخ این است: هنوز خیر.
از آن زمان تنها یک فرد دیگر گزارش شده است که به لطف پیوندی مشابه، از درمان ضد رتروویروسی بی نیاز شده است. با این حال باید دانست پیوند مغز استخوان دارای خطرات بالایی برای بیماران اچ آی وی مثبت است و از سوی دیگر نیز به شکلی نادر، اهداکنندگانی پیدا می‌شوند که بدنشان نسبت به اچ آی وی مقاوم باشد.
ایجاد شوک و کشتن ویروس
یک روش درمانی که در مقابله با ویروس اچ آی وی مورد محبوبیت قرار گرفته، رفتن به دنبال مخزن ویروس‌های اچ آی وی است که داخل سلول‌های ما خود را به شکل غیر فعال مخفی نگه می‌دارند.
حال رویکرد شوک و کشتن از عواملی استفاده می‌کند که به مانند شوک و ضربه، مخزن غیرفعال اچ آی وی را فعال کرده و آن را برای درمان ضد رتروویروسی در جهت کشتن این ویروس‌ها آماده می‌کند.
شرکت داروسازی آمریکایی گیلیاد که از شرکت‌های پیشرو در زمینه داروسازی در زمینه اچ آی وی محسوب می‌شود؛ اکنون در حال ساخت واکسنی درمانی، مبتنی بر همین روش و با همکاری شرکت بیوتکنولوژی اسپانیایی AELIX است.
در مارس ۲۰۲۱، نتایج مراحل آزمایشی اول و دوم نشان داد شمار بیشتری از بیمارانی که از این واکسن استفاده کرده اند، برای بیش از ۲۲ هفته نیازی به درمان رتروویروسی نداشته اند.
شرکت داروسازی گیلیاد آمریکا اکنون در حال آزمایش روش درمانی خود در ترکیب با داروی ضد ویروسی vesatolimod است. Vesatolimod نیز خود دارویی است که از سوی شرکت گیلیاد تولید شده است.
از سوی دیگر، در نروژ نیز شرکت بیوتکنولوژی Bionor در حال آزمایش سه شیوه متفاوت است که می‌توانند با یکدیگر برای دستیابی به یک درمان کاربردی برای ویروس اچ آی وی ترکیب شوند. این شرکت در حال ساخت یک واکسن آنتی بادی است که از تکثیر ویروس جلوگیری می‌کند.
شرکت ویو هلث کر (ViiV Healthcare) هم که دفتر مرکزی آن در انگلیس قرار دارد و نسل آتی دارو‌های ضد رتروویروسی را می‌فروشد نیز در حال انجام تحقیقات پیش بالینی بر روی رویکردی مشابه برای بیرون راندن ویروس از مخزن خود است.
این روش مبتنی بر گروهی از دارو‌هایی است که به نام بازدارنده‌های آپوپتوز شناخته می‌شوند و می‌توانند ویروس پنهان اچ آی وی را در داخل سلول‌های ایمنی آلوده، بدون تاثیر عمده بر دیگر سلول‌های سالم، فعال کنند.
ایمونوتراپی
چیزی که اچ‌ای وی را بسیار خطرناک می‌کند این است که به سیستم ایمنی بدن حمله می‌کند و بدن افراد در برابر عفونت‌های ویروسی بدون محافظت باقی می‌ماند. حال در روش درمانی ایمونوتراپی، هدف تقویت توانایی طبیعی سلول‌های ایمنی برای مبارزه با ویروس است.
اما در این میان، اتحادیه اروپا نیز دست به کار شده است. پروژه واکسن ایدز اروپا (European AIDS Vaccine Initiative) نیز با همین هدف در حال آزمایش روش‌های متعددی است تا در طی آزمایش‌های بالینی، سیستم ایمنی بدن را برای مقابله با ویروس اچ آی وی تقویت کند.
شرکت انگلیسی Immunocore که در شهر آکسفورد انگلیس مستقر است نیز از دیگر بازیگران فعال در عرصه تحقیق برای ایجاد ایمنی درمانی علیه ویروس اچ آی وی است.
این شرکت گیرنده‌های سلول T را طراحی کرده که می‌توانند به جست وجوی ویروس اچ آی وی پرداخته و به سلول‌های ایمنی T دستور دهند تا هر سلول آلوده به ویروس اچ آی وی را بکشد. شیوه‌ای که این شرکت به کار گرفته نشان می‌دهد در نمونه بافت‌های انسانی موثر واقع شده است و آزمایش‌ها بر روی انسان در این مورد از سال ۲۰۲۲ آغاز خواهند شد.
محققان در شهر آکسفورد انگلیس و بارسلون اسپانیا در سال ۲۰۱۷ گزارش داده اند ۵ بیمار در میان ۱۵ بیمار در آزمایش‌های بالینی به لطف ایمونوتراپی که سیستم ایمنی را در برابر ویروس تقویت می‌کند، به مدت هفت ماه از ویروس اچ آی وی پاک شدند و در این مدت نیازی به دارو‌های ضد رتروویروسی نداشتند.
متوقف کردن تکثیر ویروس
یک روش دیگر برای درمان اچ آی وی مسدود کردن توانایی ویروس برای تکثیر مواد ژنتیکی خود و در نتیجه تولید نسخه‌های بیشتری از خود است. رویکرد مشابه این روش برای درمان ویروس هرپس سیمپلکس (عامل بیماری تب خال) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در این روش اگرچه از دست ویروس به طور کامل خلاص نمی‌شویم، اما می‌توان از گسترش آن جلوگیری به عمل آورد.
شرکت آلمانی Bicoll نیز با همکاری شرکت هلمهولتز زنتروم مونشن (Helmholtz Zentrum München) آلمان نیز گروه جدیدی از بازدارنده‌های مبتنی بر مشتقات کاملاً مصنوعی پلی کتید اورتین (یک مولکول که در باکتری Streptomyces یافت می‌شود) را تولید کرده است. اگرچه تولید این‌ها در مراحل اولیه خود قرار دارد، اما مشخص شده است که در برابر ویروس اچ آی وی یک (HIV-۱) و اچ آی وی دو (HIV-۲) و نیز سویه‌هایی از ویروس که در برابر شماری از دارو‌های اچ آی وی مقاوم بوده اند، فعال بوده است.
اچ آی وی
ویرایش ژنی
یکی دیگر از روش‌هایی که برای درمان اچ آی وی مطرح است، ویرایش ژنی است. تخمین زده می‌شود که حدود یک درصد از مردم جهان به شکل طبیعی در برابر اچ آی وی ایمنی دارند. دلیل آن هم وجود یک جهش ژنتیکی بر روی ژنی است که پروتئین CCR۵ را کد می‌کند. CCR۵ پروتئینی در سطح سلول‌های ایمنی است که ویروس اچ آی وی از آن برای ورود و آلوده کردن سلول استفاده می‌کند. حال افرادی که این جهش ژنتیکی را دارند، فاقد بخشی از پروتئین CCR۵ هستند که همین امر نیز اتصال ویروس اچ آی وی را به سلول غیر ممکن می‌سازد.
حال با ویرایش ژنی که البته در سطح تئوری قرار دارد، امکان دارد بتوان دی ان ای را ویرایش کرد و این جهش ژنتیکی را برای متوقف ساختن اچ‌ای وی در بدن به کار برد.
شرکت بیوتکنولوژی آمریکایی Sangamo که در شهر بریسبین در ایالت کالیفرنیای آمریکا مستقر است، یک دهه پیش این روش را مورد آزمایش قرار داد. این شرکت در این روش، اقدام به گرفتن سلول‌های T از بیماران کرد و سپس سلول‌های گرفته شده را به منظور مقاوم سازی در برابر حمله ویروس اچ آی وی، ویرایش ژنومی کرد و دوباره این سلول‌ها را به بیماران تزریق کرد. این روش در سال ۲۰۱۴ نتایج متفاوتی به دست آورد. بیماران از شماری از سلول‌های T بهبود یافته بودند؛ اما درمان نشده بودند و دچار عوارض ناشی از درمان شدند.
در سال ۲۰۱۹ یک دانشمند چینی، ادعا کرد نخستین دوقلو‌های ویرایش ژنی شده جهان را ایجاد کرده است که در برابر ویروس HIV ایمن هستند. این خبر موجب بروز موجی از انتقاد و نکوهش از سراسر جهان شد. بسیاری از پژوهشگران چینی و بین‌المللی استفاده از روش ویرایش ژن روی جنین‌های انسان را با اهداف تولیدمثلی، غیراخلاقی برشمردند. همچنین شماری از مطالعات می‌گوید افرادی که این جهش‌ها در آن‌ها ایجاد می‌شود، ممکن است در معرض برخی عفونت‌ها و مرگ و میر‌ها در سنین پایین‌تر قرار گیرند.
سخن پایانی
در حالی که روش‌های متعددی برای درمان اچ آی وی مطرح شده اند، اما همچنان چالش‌های بسیاری در پیش روی دانشمندان قرار دارد. یکی از بزرگترین نگرانی‌ها در خصوص هر روش درمانی در زمینه اچ آی وی، توانایی ویروس برای جهش سریع و مقاومت در برابر درمان است.
اگرچه برخی شرکت‌های دیگر نیز تلاش‌هایی در این زمینه کلید زده اند ( مانند شرکت آمریکایی مدرنا که مراحل آزمایشی برای تست واکسن mRNA خود برای اچ آی وی را در ژانویه ۲۰۲۲ آغاز کرد)، اما هنوز چالش‌های متعددی در پیش است. با این حال تمامی تلاش‌ها به آرامی در حال افزایش گزینه‌های موجود برای افرادی است که به ویروس اچ آی وی مبتلا شده اند.
