دکتر افشین زرقی ، در خصوص انتقاداتی که نسبت به مقاله‌نویسی مطرح می‌شود، گفت: ما باید بر اساس آمار و داده‌ها صحبت کنیم. الان چند سالی است که نگاه دانشگاه‌ها به سمت دانشگاه‌های نسل سوم رفته است. دانشگاه‌هایی که علاوه بر پژوهش، به کارهای کاربردی، محصول‌محور و ثروت‌آفرین فکر می‌کنند. برای همین در حوزه وزارت بهداشت در حدود دو هزار شرکت دانش‌بنیان و محصولات تجاری‌سازی‌شده بسیاری داریم. این‌ها حاصل فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان هستند و چیزی است که در سال‌های گذشته نبوده است.
وی ادامه داد: قطعاً ما با توجه به این‌که بیشتر در زمینه تولید علم و مقاله تمرین کرده‌ایم، بالتبع در آن قسمت، کفه سنگین‌تر است؛ ولی الان ما شاهد یک تغییر مشی به سمت دانشگاه‌های نسل سوم و به سمت پژوهش‌های دانش‌بنیان هستیم.
نمی‌توان بدون تولید علم، انتظار فناوری داشت
زرقی با بیان این‌که «ما می‌خواهیم علم را به فناوری تبدیل کنیم و نمی‌توان بدون تولید علم، انتظار فناوری داشت» گفت: منتهی علمی نافع است که به مقاله ختم نشود. ما مقاله را یک مرحله گذار و یا یک سند شاهد برای کارهای بعدی می‌دانیم. برای همین اعتقاد نداریم که پژوهشی که فقط به مقاله ختم شود، یک پژوهش کامل است.
وی تاکید کرد: تولید علم، باید با تولید محصول، توازن داشته باشد. اگر ما می‌خواهیم در زمینه تولید علم، حرکت جهشی داشته باشیم و در منطقه اول باشیم، باید در این زمینه فعالیت کنیم. ولی این‌که تمام انرژی و بودجه‌های پژوهشی را فقط بر روی مقاله بگذاریم، مورد پسند هیچ‌کس نیست.
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان این موضوع که «در سال‌های اخیر کیفیت مقالات، از نظر میزان رشد ارجاعات در مقایسه با تولیدات کمی مقالات، شتاب بیشتری داشته»، عنوان کرد: به اعتقاد من در سال‌های اخیر؛ دو اتفاق افتاده است. یکی این‌که مقالات ما در تولید علم از نظر کیفی جلوتر رفته و از طرف دیگر؛ تنور فناوری و پژوهش‌های کاربردی، به مراتب داغ‌تر شده است.
پژوهش باید باعث رفاه و رشد اقتصادی شود
وی ضمن اشاره به این‌که با این حال این پیشرفت، به هیچ‌وجه کافی نیست، ادامه داد: ما باید شتاب و تلاش بیشتری کنیم تا خروجی پژوهش را همه احساس کنند و پژوهش باعث رفاه شود، باعث کارآفرینی، رشد اقتصادی کشور شود. زمانی که ثمره پژوهش را در اقتصاد کشور لمس کردیم، آن موقع می‌توانیم بگوییم که در پژوهش به کمال رسیده‌ایم. ولی رسیدن به این کمال مرحله مرحله است و این‌طور نیست که یک‌باره بتوانیم فناور بشویم.
زرقی درباره برنامه‌های معاونت تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی برای توازن بین دو بخش پژوهش و فناوری توضیح داد: ما ضمن حفظ رشد پژوهشی دانشگاه، با شتاب بیشتر در ایجاد ساختارها و زیرساخت‌ها، مسیر را برای فناوری هموارتر می‌کنیم.
وی با ذکر مثالی، عنوان کرد: برای مثال در همین سالی که گذشت، مجتمع فناوری دانشگاه یا پارک علم و فناوری سلامت را راه‌اندازی کردیم که می‌تواند یکصد شرکت دانش‌بنیان را در خودش جای دهد. همچنین یک مرکز نوآوری طراحی کردیم که بتوانیم ایده‌بازارها، فکرها و کارهایی که محصول‌محور هستند را در آن‌جا رونق دهیم. ما دو مرکز رشد به ساختارهای خود اضافه کردیم؛ یکی مرکز رشد تجهیزات پزشکی و دیگری مرکز رشد فرآورده‌های مکمل که همه این‌ها در جهت محصول‌محوری است. از آن طرف بیوبانک مرکزی دانشگاه را برای نگهداری نمونه‌های بیولوژیک تاسیس کردیم تا این امکان را داشته باشیم که پژوهش‌های باکیفیت و عمیق را بر روی آن‌ها انجام دهیم.
وی با بیان این‌که در این دانشگاه سهم تشویق پتنت و ثبت اختراع افزایش یافته و حق‌الزحمه مقاله به صفر رسیده است، اظهار کرد: در واقع در حال تغییر جهت و پوست‌اندازی هستیم و بیشتر کارهایی که در سال گذشته انجام دادیم، عمدتاً در محور فناوری بوده است. اگرچه پژوهش‌های بنیادی و حوزه بالینی را که دروازه‌های دانش را هدف قرار می دهند، تضعیف نکردیم.
از ظرفیت پژوهش کشور، به خوبی استفاده نمی‌شود
زرقی در پاسخ به این سوال که آیا نتایج تحقیقات و مقالات کاربردی نیستند و یا مسئولین از یافته‌های تحقیقات استفاده نمی‌کنند؛ گفت: در این‌که از ظرفیت پژوهش کشور، درست استفاده نمی‌شود، شکی نیست و این موضوع تا حدودی درست است. ما باید عادت کنیم برای هر تصمیم کلانی که گرفته می‌شود، یک پیوست پژوهشی داشته باشیم و یک کار مطالعاتی و کارشناسی و تخصصی برای آن انجام دهیم.
وی ادامه داد: اگر این پیوست پژوهشی وجود داشته باشد و سلایق در آن دخیل نباشد، بالتبع در نظام‌های تصمیم‌گیری به پژوهشگران رجوع می‌کنند. ولی وقتی به پژوهشگر رجوع نشود، پژوهشگر بر اساس سلایق شخصی خودش با بودجه‌های نحیفی که در اختیارش قرار می‌دهند، به طرح‌های خٌرد می‌پردازد. بنابراین طرح‌های کلان و سفارشی باید از سوی مراکز تصمیم‌گیری کلان بیاید.
پژوهشگر باید قدرت حل مسئله داشته باشد
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ضمن بیان این نکته که پژوهشگر نیز باید به گونه‌ای آموزش ببیند که قدرت حل مسئله داشته باشد، گفت: اگر پژوهشگر قدرت حل مسئله نداشته باشد، کسی به او رجوع نمی‌کند. بنابراین من معتقدم که این کم‌کاری دو طرفه است. هم پژوهشگران ما پژوهش‌های خود را در مسیرحل مشکل قرار ندادند و همین‌طور الزامی هم برای داشتن پیوست پژوهشی و تحقیقاتی کلان انجام نشده است.
وی ادامه داد: مثلاً در زمینه آلودگی هوا و بهداشت محیط، چقدر پژوهشکده‌های بهداشت و ایمنی و ... به بازی گرفته شده‌اند؟ و از طرف دیگر چقدر متخصص بهداشت ما سعی کرده پژوهش‌های خود را در جهت حل مسئله آلودگی هوا جلو ببرد؟
قوانین ارتقا باید به سمت حل مسئله بروند
زرقی با بیان این که باید از سویی دیگر قوانین بالادستی و قوانین ارتقا نیز به موازات این خواسته تغییر کنند، گفت: قوانین ارتقای ما الان مقاله‌محور هستند. یک استاد دانشگاهی دوست دارد که مدارج ارتقا را طی کند؛ وقتی بخش ارزیابی، بیشتر از او مقاله می‌خواهد تا حل مسئله، استاد به سمت مقاله‌نویسی می‌رود. اگر روزی به او بگوییم که شما به شرطی استاد این رشته هستید که فلان مسئله را بتوانی حل کنی، شخص به سمت حل مسئله می‌رود.
وی تشریح کرد: وقتی به یک استاد می‌گوییم که شما یک مقاله با ایمپکت فلان چاپ کنی تا تو را استاد کنیم و شرط استاد شدن، یک مقاله است، آن استاد نمی‌آید یک موضوع کاربردی بومی را حل کند. چون آن موضوع، بومی کشور ماست و در کشور ما کاربردی است؛ بنابراین در مجامع بین‌المللی خیلی مورد توجه قرار نمی‌گیرد و شاید به چاپ آن هم علاقه نشان ندهند.
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی درباره اقدامات انجام شده برای ایجاد حلقه ارتباطی بین محققان و مسئولان و موضوع ترجمان دانش، گفت: سیاست‌های ما بیشتر تشویقی بوده، تا الزام‌آور؛ مثلا گفتیم دانشجویان دکتری پژوهشی اگر یک کار محصول‌محور ارائه بدهند، معادل سه مقاله‌ای است که طبق آیین‌نامه، برای دفاع لازم است. همچنین ما هزینه‌هایی را که بابت وام‌های گرنت‌های فناوری قرار دادیم، خیلی بیشتر از مبالغ طرح‌های پژوهشی است.
وی افزود: البته نمی‌توانیم خلاف آیین‌نامه‌ها عمل کنیم و به افراد بگوییم تا زمانی که محصول نداشته باشی، نمی‌توانی استاد شوی! چون خلاف آیین‌نامه است و از ما شکایت می‌کنند.
اگر انتظار جذب بودجه بیشتر داریم، باید مسائل بیشتری از کشور را حل کنیم
زرقی با بیان این‌که تردیدی وجود ندارد که بودجه‌های پژوهشی فوق‌العاده نحیف هستند، اظهار کرد: بر اساس آمار رسمی ما در کشور حدود ۰.۴ درآمد ناخالص ملی را صرف پژوهش می‌کنیم. در حالی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته و همچنین کشورهای اطراف ما و کشورهای کم‌تر پیشرفته، این سهم بالاتر است. این عدد در کره جنوبی حدود چهار درصد و در برخی کشورهای منطقه، بالای دو درصد است. بنابراین تا زمانی که سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی، کم باشد؛ این نارضایتی وجود دارد.
وی همچنین به زاویه دیگری از این ماجرا اشاره کرد و گفت: از طرف دیگر، با توجه به شرایط جامعه ما باید یک تلنگر هم به خودمان بزنیم. اگر ما پژوهشگران انتظار جذب بودجه بیشتر داریم، باید مسئله‌های بیشتری از کشور را حل کنیم. اگر مقدار مشخصی صرف پژوهش می‌کنیم، باید بیشتر از آن مقدار هم محصول تولید کنیم و به چرخه اقتصاد کمک کنیم، وگرنه بودجه‌ای که فقط صرف تولید و انتشار نتایج پژوهشی بشود، ضمن این‌که ارزشمند است، ولی کافی نیست.
تحقیقات کرونا، خلأهای ناشی از همه‌گیری را پر کرد
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در پاسخ به سوالی در مورد تاثیر همه‌گیری کرونا در آمار پژوهشی این دانشگاه، توضیح داد: به هر حال کرونا در دنیا تاثیرگذار بوده و نمی‌توان گفت که تاثیری نداشته است؛ ولی در دانشگاه ما سال گذشته نزدیک به ۶۰۰ مقاله در زمینه کرونا منتشر کردیم و توانستیم آن خلأ را با موضوع کرونا پوشش دهیم. کرونا یک تقاضا بود، برای پژوهش دستاورد داشت و همه به سمت کرونا جهت‌گیری کردند. ما محصولات فناورانه زیادی مثل کیت‌ها، محلول‌های ضدعفونی، داروها و ... تولید کردیم. محصولات حول کرونا چرخید و خیلی از مقالات با ایمپکت خوب، حول کرونا انجام شد.
وی تشریح کرد: کرونا هم تهدید بود و هم فرصت؛ فرصت از این نظر که پژوهشگران ما به سمت کارهای کاربردی رفتند، خیلی از راه‌حل‌ها، گایدلاین‌ها، مطالعات درمانی، پیشگیری، داروها، اثر داشتن یا اثر نداشتن و... همه این‌ها حاصل نتایجی بود که انجام شد. ولی از این بابت که حضور دانشجویان در آزمایشگاه‌ها و صحنه محدود شد، پژوهش کلی تحت تاثیر قرار گرفته است.
زرقی با بیان این‌که کرونا، آموزش و پژوهش را قطعاً تحت تاثیر گذاشته، گفت: ولی تحقیقات کرونا، خلأهای ناشی از همه‌گیری را پر و آمار پژوهشی و روند رشد را تا حدودی جبران کرد. باید برای بررسی دقیق تاثیر کرونا بر پژوهش، آمار را با یک سال غیر کرونایی مقایسه کنیم، نمی‌شود با سال گذشته مقایسه کرد. اگر بخواهیم علمی صحبت کنیم، باید با همین بودجه‌های امسال و بی‌کرونا مقایسه انجام دهیم؛ ولی در مقایسه با سال گذشته، ما افت پژوهش نداشتیم.
لزوم توجه به پژوهش‌های مسئله‌محور و ثروت‌آفرین
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، اصلی‌ترین چالش در یک سال گذشته را موضوع کرونا دانست و گفت: بالاخره کرونا حضور موثر فیزیکی دانشجویان و پژوهشگران را تحت الشعاع قرار داد و برای همین است که ما خیلی از جلسات و نشست‌هایمان تحت تاثیر قرار گرفت. بزرگ‌ترین معضل حوزه پژوهش را بحث کرونا می‌دانم؛ اگر چه با توجه به این‌که ستاد فرماندهی کرونا در دانشگاه ما قرار داشت، ما توانستیم این تهدید را به فرصت تبدیل کنیم. ولی بالاخره، گرایش بیشتر بودجه‌های دانشگاه به سمت کرونا و حضور کم‌رنگ‌تر همکاران در دانشگاه به واسطه دورکاری و ... قطعاً آسیب‌های خودش را رسانده است.
وی در پاسخ به این سوال که آیا تغییرات ایجاد شده در سطح معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، تاثیری بر روند پژوهش و سیاست‌گذاری پژوهش داشته است، عنوان کرد: برای دانشگاه ما، تاثیری نداشته است. چون افرادی که آمده‌اند، خیلی خط مشی‌ها را تغییری نداده‌اند و بیشتر هم به سمت اصلاح رفته‌اند. واقعیت قضیه این است که مشکلی از این نظر نداشتیم.
زرقی خاطرنشان کرد: با توجه به این‌که من نسبت به مسئولان جدید، شناخت طولانی دارم و می‌دانم در خصوص پژوهش، نگاه محصول‌محوری دارند، انتظار دارم همین نگاه را با تاکید بیشتری جلو ببرند و بیشتر سیستم به سمت پژوهش‌هایی برود که کاربردی و مسئله حل کن باشند.
وی در پایان تصریح کرد: خوشبختانه در اجلاس معاونین کشور دیدیم که این موضوع، یکی از نقاط قوت آن‌ها است و ما خودمان روحیه گرفتیم که معاون جدید تحقیقات وزارت بهداشت، کاملاً نگاه دانشگاه نسل سومی و نگاه یک پژوهش مسئله حل‌کن و نگاه یک پژوهش ثروت‌آفرین دارد که ما خیلی امیدوار شدیم و امیدواریم در عمل هم همین‌طور باشد.
