پیشینۀ وقوع سوانح طبیعی به قدمت تاریخ بشر بوده، سوانح و مخاطرات طبیعی همواره زیستگاه‌های بشری را با چالش روبه‌رو کرده است. سرزمین ایران نیز از این امر مستثنی نیست. در کشور ما پس از زلزله، سیلاب و خشکسالی، پدیدۀ «فرونشست» را می‌توان یکی از مهمترین و شایعترین مخاطراتی دانست که در سال‌های اخیر با رشد عجیبی در کشور مواجه بوده است. گزارش‌های مختلفی از این پدیده در شهرهای مختلف ایران از جمله تهران، اصفهان، شیراز، همدان، سمنان و غیره مخابره شده است.
فرونشست زمین، معضلی جهانی
فرونشست یک معضل جهانی است. در مقیاس جهانی، خطر فرونشست زمین بر اثر افت سطح آب به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی بین سال‌های 1950 تا 1970 و همزمان با صنعتی شدن و رشد شهرنشینی، به اوج رسید. مطالعات انجام‌شده در کشورهای جهان نشان داده که فرونشست زمین ناشی از جابه‌جایی شن و ماسه‌های ریز بر اثر جریان آب‌های زیرزمینی پدید می‌آید. این رخداد در کشورهای مختلفی ازجمله آمریکا، ژاپن، تایلند، مکزیک و اندونزی گزارش شده است.
برداشت‌های بی‌رویۀ آب زیرزمینی علت اصلی فرونشست
بر اساس آمار اعلام‌شده در ایران، اثرات سوء ناشی از رخداد فرونشست رقم قابل ملاحظه‌ای بوده و به‌سرعت در حال ایجاد و گسترش در دشت‌های مختلف سراسر کشور می‌باشد و عدم مدیریت و کنترل به‌موقع آن می‌تواند خسارات جانی و مالی جبران‌ناپذیری به‌جای بگذارد. برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها و عدم تعادل دشت‌ها، یکی از علت‌های اصلی فرونشست در ایران است.
از 609 دشت کشور، تا سال 1394 تعداد 309 دشت از نظر توسعۀ برداشت آب زیرزمینی ممنوعه اعلام شده است؛ 300 دشت دیگر نیز یا فاقد منابع آب زیرزمینی شیرین قابل توجه و یا دارای آب‌های شور و فاقد کیفیت مناسب است. در چنین شرایطی با کاهش بارش‌ها، افزایش تبخیر از سطح، برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، مهار آب‌های جاری و مصرف غیراصولی آب، بروز بحران آب در دشت‌ها و تالاب‌های کشور و عدم نفوذ آب در زمین، پدیدۀ فرونشست امری اجتناب‌ناپذیر است.
عوارض و آثار ناگوار فرونشست زمین
فرونشست از جمله مهمترین مخاطرات زمین‌شناسی است که آثار و پیامدهای ناگوار فراوانی به‌همراه دارد و به‌علت تلفات کم انسانی در مقایسه با سایر سوانح کمتر مورد توجه قرار گرفته است. برخی از این پیامدها عبارت است از:
آسیب به زمین‌های کشاورزی و سیستم‌های آبیاری و از بین رفتن دشت‌ها
آسیب به ایستگاه پمپاژ آب‌های سطحی یا چاه‌های زیرزمینی
آسیب به کارخانه‌ها، نیروگاه‌های برق و مسیرهای دسترسی
آسیب به سیستم حمل‌ونقل نظیر جاده‌ها، خطوط راه‌آهن، فرودگاه‌ها و غیره
آسیب به شریان‌های حیاتی مثل خطوط برق، نفت، مخابرات و آب
آسیب به محیط زیست نظیر زمین‌های کشاورزی، پارک‌های بومی، گونه‌های گیاهی و جانوری نایاب
آسیب به تأسیسات مهم نظیر پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، بنادر و...
ایجاد لرزش‌های کوچک بر اثر ناپایداری زمین.
این پدیده در طول زمان سبب ایجاد شکاف‌های طولی ممتد، منقطع، حفره‌های مدور، چاله‌ها و فروچاله‌های وسیعی می‌شود که این عوارض باعث تخریب اراضی کشاورزی، کانال‌های آبیاری، تهدید شبکه‌های انتقال نیرو و سایر تأسیسات عمرانی می‌شود.
به‌علت این عوارض ناگوار از فرونشست به‌عنوان «زلزلۀ خاموش» یاد شده است؛ زلزله‌ای که نتیجۀ آن چیزی جز نابودی و مرگ خاموش زمین نیست.
تغذیۀ مصنوعی سفره‌های زیرزمینی نسخۀ شفابخش درمان فرونشست
حال باید دید راهکار مقابله با این معضل چیست؟ یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با معضل فرونشست، تغذیۀ طبیعی و مصنوعی آبخوان‌ها با استفاده از تکنیک‌ها و فنون آبخیزداری و آبخوانداری است که از این راهکار به‌عنوان نسخۀ شفابخش درمان فرونشست یاد می‌شود. آبخیزداری کمک می‌کند چرخۀ آب به روال طبیعی خود بازگردد و مانع از آن شود که این چرخه معیوب شود؛ زیرا معیوب شدن چرخۀ آب به‌معنای بروز معضلاتی مثل نابودی و مرگ آبخوان‌ها با ظهور پدیدۀ فرونشست است.
10 پیشنهاد جهت مقابله با فرونشست زمین
علاوه بر تغذیۀ آبخوان‌ها، فهرست 10 پیشنهاد دیگر جهت مقابله با معضل فرونشست زمین که خطر آن در مناطق پرجمعیت و پرتراکم مثل تهران و البرز بیشتر است، ارائه می‌گردد:
اول. یکپارچگی نهادها و سازمان‌های دولتی ذی‌ربط از جمله وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت راه و شهرسازی و سازمان محیط زیست جهت تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کاهش خطر منطقه‌ای آتی
دوم. آموزش لازم به کشاورزان و عموم مردم از سوی سازمان جهاد کشاورزی، شرکت آب منطقه‌ای و شرکت آب و فاضلاب در راستای مصرف بهینۀ آب و جلوگیری از هدررفت و خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی
سوم. ایجاد و توسعۀ کانون‌های زیستی، توسعۀ اراضی و کلیۀ فعالیت‌های عمرانی بر اساس شناخت کافی از مناطق مستعد فرونشست
چهارم. در نظر گرفتن تهدیدات فرونشست در برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای
پنجم. ثابت نگه‌داشتن افت آبخوان‌ها
ششم. اجرای عملیات عمرانی در سطح استان‌ها با توجه به مخاطرات فرونشست
هفتم. نظارت و پایش مستمر چاه‌های مجاز و منع استفاده از چاه‌های آب غیرمجاز در تمامی مناطق استان‌ها
هشتم. جایگزینی پساب با چاه‌های کشاورزی در دشت‌های ممنوعه
نهم. مدیریت آبی و اصلاح الگوی کشت
دهم. جلوگیری از مهاجرت به شهرهای بزرگ و پرجمعیت و حاشیه‌نشینی
کل پروندۀ «معجزه آبخیزداری» اینجا در دسترس است
تسنیم
