آموزش عالی در گسترش علوم و فناوری‌های جدید نقش حیاتی و بنیادین دارد. ماموریت اصلی دانشگاه‌ها انتقال مستمر دانش، جستجوی هدفمند علوم جدید و کاربست آن‌ها از طریق فعالیت‌های پژوهشی است.
پژوهش به عنوان یکی از ارکان اساسی و زیربنای توسعه علمی جوامع، به ارتقاء دانش موجود کمک می‌کند و زمینه‌ساز تحولاتی است که کمک رسان حل مسائل و مشکلات جامعه خواهد بود. به همین دلیل سامان بخشیدن به امر خطیر پژوهش، نیازمند درک درستی از قابلیت‌ها، امکانات موجود و شناسایی نقاط قوت و ضعف برنامه‌های پژوهشی است.
همه‌گیری ویروس کرونا اسفند ماه سال ۱۳۹۸در ایران، باعث تعطیلی دانشگاه‌ها شد و به دنبال آن مشکلاتی در فعالیت‌های پژوهشی دانشجویان به وجود آمد. سیاست تعطیلات، برای مهار ویروس کرونا منجر به ارائه راهکارهایی مانند آموزش مجازی و آموزش برخط برای دانش‌آموزان و دانشجویان شد. همچنین موانع و مشکلاتی مانند عدم وجود محتوای مربوط به آموزش‌های برخط مطابق با سرفصل‌های برنامه درسی و عدم آمادگی اساتید برای پذیرش شرایط جدید، به وجود آمد.
با توجه به ضرورت استمرار روند پژوهش‌های دانشجویان، لازم است چالش های موجود شناسایی شود و متخصصان به رفع آن‌ها بپردازند و تدابیری اتخاذ کنند که برآیندهای پژوهشی برای دانشجویان در شرایط فعلی هموار شود.
بر همین اساس؛ پژوهشگران مدیریت و برنامه‌ریزی درسی با انجام یک مطالعه و با استفاده از تجارب زیسته دانشجویان تحصیلات تکمیلی، چالش‌های پژوهشی این دانشجویان را مورد بررسی قرار دادند.
این مطالعه به صورت ترکیبی انجام شد و برای انجام آن دو نفر متخصص برنامه‌ریزی درسی و یک نفر متخصص در حوزه مدیریت آموزش عالی و یک نفر متخصص در پژوهش‌های فراترکیب، به جستجوی نظام‌مند منابع موجود پرداختند.
برای جستجوی منابع موجود در این زمینه، کلمات کلیدی مرتبط با این تحقیق در پنج پایگاه داده خارجی شامل اسکوپوس، امرالد، ساینس دایرکت، اشپرینگر و پروکوئست و دو پایگاه داده داخلی شامل پایگاه نشریات کشور و پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی جستجو شدند. پس از بررسی منابع، ۴۱ مقاله که از نظر کیفیت مورد تایید بودند، ارزیابی شدند.
برای انجام بخش دوم این تحقیق با دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ مصاحبه انجام شد. پژوهشگران در ابتدا با دو نفر از دانشجویانی که شرایط ورود به پژوهش را داشتند، مصاحبه کردند و از آن‌ها خواسته شد تا سایر دانشجویان دارای شرایط پژوهش را معرفی کنند. پس از ۳۲ مصاحبه، به دلیل تکراری‌شدن اطلاعات و به اشباع رسیدن داده‌ها، مصاحبه‌ها توقف شد و محتوای مصاحبه‌ها پس از پیاده‌سازی مورد تحلیل قرار گرفت.
یافته‌های بخش اول این تحقیق و بررسی منابع و مقالات موجود در این زمینه نشان داد که چالش‌های پژوهشی دانشجویان، به دو بخش چالش‌های پیش از شیوع ویروس کرونا و چالش‌های پس از شیوع ویروس کرونا، تقسیم می‌شوند.
چالش‌های پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی پیش از شیوع کرونا شامل «روشن نبودن راهنمای تهیه و تدوین طرح پژوهشی»، «محدودیت ارتباطات بین‌المللی»، «عدم حضور پرسنل پشتیبانی فنی»، «عدم تشویق و ترغیب پژوهشگران به انجام پژوهش»، «کمبود منابع مالی»، «ضعف در مهارت نوشتن مقاله»، «نداشتن وقت آزاد دانشجویان شاغل»، «کم توجهی به خلاقیت‌های اعضای هیئت علمی»، «عدم وجود فضای مناسب پژوهشی»، «عدم وجود مشاوره پیش از تکمیل پروژه پژوهشی»، «مشخص نبودن اولویت‌ها و نیازهای پژوهشی دانشگاه‌ها» و «ارجحیت آموزش بر پژوهش در دانشگاه‌ها» هستند.
همچنین در مقالات عنوان شده که پس از شیوع کرونا، دانشجویان تحصیلات تکمیلی دچار چالش‌هایی مانند «رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی در مراکز پژوهشی»، «مشکل دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی»، «عدم وجود انگیزه»، «وجود اضطراب»، «مشکل در تشکیل تیم‌های پژوهشی» و... شده‌اند.
تحلیل داده‌های به دست آمده از مصاحبه با دانشجویان تحصیلات تکمیلی حاکی از این است که دانشجویان ایرانی در زمان شیوع کرونا درگیر مشکلاتی؛ مانند رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، خطر ابتلا به بیماری کرونا، نداشتن ارتباط حضوری با همکلاسی‌ها، عدم دسترسی به پایان‌نامه‌های دانشگاهی و مقالات، عدم وجود انگیزه با وجود اضطراب، عدم دسترسی به سخت‌افزارهای مورد نیاز شده‌اند.
طبق بررسی‌ها؛ مشکل دسترسی دانشجویان به پایگاه‌های اطلاعات که یکی از چالش‌های جدی دانشجویان در این روزهاست، منحصر به محیط‌های پژوهشی و دانشگاهی یک کشور خاص نیست و مطالعات خارجی نیز به این مشکل اشاره کرده‌اند.
به گفته محققان این مطالعه؛ عدم وجود انگیزه در دانشجویان تحصیلات تکمیلی در سال‌های اخیر به شدت احساس می‌شود و برخی از پژوهش‌های جهانی نیز به این موضوع توجه داشته‌اند. در این پژوهش‌ها عنوان شده که این چالش نیازمند هم‌افزایی و نقش‌آفرینی بیش از پیش اعضای هیئت علمی است.
همچنین تحلیل داده‌ها نشان داد؛ دانشجویان ایرانی به فرصت‌های پژوهشی در زمان شیوع ویروس کرونا نیز اشاره کردند؛ از جمله ایجاد وقت آزاد برای دانشجویان شاغل و متأهل. مشکل نداشتن وقت آزاد در دانشجویان شاغل، چالشی جدی است که بر کیفیت کارهای پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی اثرگذار است.
همچنین شرکت‌کنندگان در این پژوهش به وجود ایده‌های ناب پژوهشی علی‌رغم تغییرات جامعه اشاره کرده‌اند. برگزاری همایش‌های مختلف غیر حضوری، تشکیل تیم‌های پژوهشی، تعریف موضوعات جدید، ایجاد جو رقابتی میان دانشجویان و همکاری و حمایت اساتید از دانشجویان و فرصت‌های پیش روی آن‌ها، از جمله فرصت‌هایی بودند که این شرکت‌کننده‌ها به آن‌ها اشاره داشته اند.
پژوهشگران این مطالعه بر اساس یافته‌های پژوهش پیشنهاد می‌کنند؛ تهدیدات مورد اشاره دانشجویان تحصیلات تکمیلی و فرصت‌های پیش روی آن‌ها در دوره پس از شیوع ویروس کرونا، مورد توجه مدیران عالی و دانشگاهی به ویژه مدیران پژوهشی قرار گیرد و برای بهره‌گیری از فرصت‌ها و به حداقل رساندن تهدیدها، با تشکیل «تیم‌ها و کارگروه‌های مدیریتی ویژه» برنامه‌ریزی کنند.
همچنین این محققان توصیه می‌کنند که پژوهش‌های آینده در زمینه ارتقای انگیزه دانشجویان تحصیلات تکمیلی در زمانه شیوع ویروس کرونا و مدیریت اضطراب آن‌ها در محیط‌های پژوهشی و به طور ویژه آزمایشگاه‌های پژوهشی، در زمان شیوع ویروس کرونا انجام گیرد.
در انجام این مطالعه قاسم سلیمی، مهدی محمدی، رضا ناصری جهرمی، مریم صفوی و فاطمه میرغفاری؛ پژوهشگران مدیریت برنامه آموزشی و برنامه ریزی درسی دانشگاه شیراز به همراه پریسا معارف کارشناس ارشد؛ مدیریت شهری دانشگاه آزاد اسلامی و فائزه روستا؛ دانشجوی کارشناسی مشاوره موسسه آموزش عالی فاطمیه شیراز، مشارکت داشتند.
یافته‌های این مطالعه تابستان سال جاری به صورت مقاله علمی با عنوان «چالش‌های پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دوران پیش و پس از شیوع ویروس کرونا: پژوهشی کیفی» در فصل‌نامه توسعه آموزش جندی شاپور؛ زیر نظر مرکز مطالعات و توسعه آموزش علوم پزشکی، منتشر شده است.
انتهای پیام
