به سختی می توان واژه "ندانستن" را در عصر ارتباطات توجیح پذیر دانست. ولی اتفاقاً درست و دقیق "دانستن" مسئله ای است که در دنیای امروز به طرز عجیبی هر روز نایاب تر می شود. یکی از دانسته های ضروری، "مفهوم" سواد مالی است. توانمندی به داشتن دانش و درک لازم و کافی از مفاهیم مالی و روش و کاربردهای آن تعریف می شود. در حقیقت داشتن حداقلی از این توانمندی ها برای بهره مندی از یک زندگی سالم و کم ریسک مالی "ضروری" است
با این حساب باید گفت، سواد مالی منحصر به جنسیت، شغل، سن یا دیگر مشخصه های متمایزکننده فردی و اجتماعی نیست، بلکه مجموعه ای از توانمندیها است که می تواند از کودکان تا سالمندان را شامل شود. حتی صرف‌نظر از میزان تحصیلات. اگر چه سطح تحصیلات بالاتر و مرتبط تر توانمندی بیشتری را باعث می شود. اما مهمترین جنبه و ویژگی سواد مالی رابطه آن با یکی از بنیادیترین خصیصه های رفتاری بشر یعنی "رفتار مالی" است. این رفتار همواره با بشر بوده ولی البته در دوره های مختلف تاریخی متناسب با شرایط تغیر کرده است. با این وجود در "رفتار مالی" بشر دو نکته ی کلیدی و تعیین کننده وجود دارد. نخست آنکه این یک رفتار "ارادی" و "انتخابی" است و به نحوه "تصمیم گیری" فرد ارتباط دارد و تصمیم گیری رابطه ای مستقیم با "دانش" و "اطلاعات" دارد. از این رو توسعه سواد مالی اثر مستقیمی در تصمیم گیری های مالی اقتصادی فردی و اجتماعی دارد1. (در نظریه های اقتصادی، یکی از ویژگیهای بازار آزاد "تقارن اطلاعاتی" است. توسعه سواد مالی باعث افزایش تقارن اطلاعاتی و افزایش کارایی بازار می شود.)
دومین نکته کلیدی رفتار مالی بشر جنبه حیاتی و زیستی آن است. داشتن یک رفاه نسبی یکی از حقوق بنیادین انسان است که علاوه بر دولت ها وظیفه فرد نیز هست. به بیانی ساده تر یک فرد باید توانمندی لازم را برای ایجاد رفاه نسبی اقتصادی خود فراهم کند و روشن است در دوره کنونی این توانمندی تا چه اندازه ضروری است. ولی رفتار مالی بشر جنبه ای زیستی نیز دارد و آن اثری است که بر حیات سیاره ای ما می گذرد. در حقیقت نوع انتخابها و تصمیم گیریهای مالی-اقتصادی ما (به عنوان فرد و جامعه) بر مدیریت منابع زیستی اثر می گذارد.
اما سواد مالی چیست؟ نخستین بار در سال 1997 در ایالت متحده آمریکا در طی یک گزارش، این مفهوم ارائه شده است. با این وجود یک تعریف مشخص و توافق شده ای ندارد. از نظر تاریخی به قدمت بشر است، اما امروزه به طور مشخص به مجموعه ای از آگاهی ها و توانمندی های پایه و ضروری در حوزه مالی و اقتصادی اطلاق می شود که برای هر فرد ضروری است.
لازم نیست اقتصاددان باشیم تا افت ارزش پول و نرخ تورم را درک کنیم، ولی لازم است بدانیم که تورم را چگونه در مدیریت کسب و کار، اقتصاد خانه و خانواده خود مدیریت کنیم.
چگونه ارزش دارایی های خود را حفظ کنیم و یا چگونه و درکجا و تا چه مدت برای آتیه ی خود و فرزندانمان سرمایه گذاری کنیم.
سواد مالی به ما می گوید که به عنوان یک حقوق بگیر با درآمد ثابت چگونه بدهی های خود را مدیریت کنیم و چگونه با بودجه بندی و مدیریت ریسک، رفاه نسبی خود و خانواده مان را در برابر تغییرات کلان اقتصادی حفظ کنیم.
سواد مالی به ما می گوید چگونه ایده های خلاقانه خود را به یک کسب و کار خانوادگی تبدیل کنیم و چگونه از منابع مالی خود تامین اعتبار کنیم.
امروزه در بسیاری از کشورهای پیشرفته، آموزش سواد مالی از کودکی آغاز می شود. برای درک اهمیت این موضوع، باید آن را در آیندهای دید که کودکان امروز با آن روبرو خواهند شد. تنوع و پیچیدگی اقتصاد و زندگی فردی و اجتماعی، تغییرات سیاسی و حقوقی و سبک زندگی و نحوه ی کسب درآمد و هزینه و... درآینده ترکیبات متنوع و پیچیده تری پیدا می کند. از این رو سپردن تصمیمات مالی به دست تقدیر یا مشاوره های خانوادگی و روایت های رسانه ای ریسک شکست را افزایش می دهد. تحقیقات نشان داده است، کودکانی که آموزش سواد مالی را در کودکی آغاز و دنبال کرده اند، در بزرگسالی افراد موفق تری از نظر مالی بوده اند. آموزش مفاهیم درآمد، هزینه، پسانداز، صرفه جویی، سرمایه گذاری و ... از خانه و مدرسه تا دانشگاه و محل کار، شانس موفقیت و کسب فرصت های بهتر را تضمین می کند.
اما شاید بتوان گفت در کنار تمامی جنبه هایی که از سواد مالی گفته شده، مهمترین اثر آن، ایجاد درک واقع بینانه ای از زندگی و زیستن است. ادراکی برای دستیابی به موفقیت های واقعی و کامیابی، کسب توانمندی هایی که به تقویت اعتماد به نفس و رضایت خاطر می انجامد. در چشم اندازی وسیعتر، از نظر اجتماعی شاید بتوان گفت کسب این توانمندی ها به کاهش فقر شناختی و فقر اقتصادی می انجامد. رفاه اگر چه یک حق بنیادین است و وظیفه دولتهاست، ولی وظیفه افراد نیز هست و توانمندی های سواد مالی یکی از الزامات آن. به بیانی ساده تر سواد مالی یک توانمندی ضروری است تا آن اندازه ضروری که دولت ها را نسبت به آموزش آن مسئول می کند .
داریوش رسولی
