در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به کمبود انواع مواد اولیه مصرفی در زنجیره ارزش صنعت نساجی به عنوان یکی از حلقه‌های مفقوده مهم این صنعت اشاره شده است.
با توجه به اینکه سهم عمده قیمت تمام شده کالای نهایی مرتبط با مواد اولیه مصرفی است، بر این اساس نیاز است در بخش زنجیره تامین، بنگاه‌های فعال در این صنعت از یک اطمینان خاطر در قیمت، کمیت و کیفیت مواد اولیه برخوردار باشند که این موضوع با مشکلات زیادی مواجه است، زیرا بخشی از این مواد از خارج کشور تأمین می‌شوند که همین موضوع سبب شده هزینه‌های تأمین افزایش یابد.
درخصوص مواد اولیه‌ای که در داخل نیز تأمین می‌شود در برخی موارد با کمبود برخی مواد اولیه و افزایش رقابت در بورس کالا مواجه می‌شوند.
مواد اولیه صنعت نساجی به دو دسته مواد اولیه طبیعی از جمله پنبه و مواد اولیه مصنوعی از جمله پلیمرهای صنعت پتروشیمی طبقه‌بندی می‌شود. درخصوص الیاف پنبه نیاز کشور حدود ۱۲۰ هزار تن پنبه در سال است درحالی که ظرفیت تولید پنبه کشور امکان تأمین نیمی از این نیاز را دارد و بقیه پنبه مصرفی در صنعت نساجی کشوربه‌طور عمده از طریق واردات از کشور ازبکستان تأمین می‌شود.
از جمله راهکارهایی که به نظر می‌رسد در تولید بیشتر پنبه در کشور مؤثر باشد اصلاح نژاد پنبه تولیدی در جهت آب‌بری کمتر و تولید محصول بیشتر و باکیفیت بالاتر است.
در بخش پلیمرهای مصنوعی نیز مشکل به دو بخش تقسیم می‌شود. بخش نخست آن دسته از پلیمرهایی است که زنجیره ارزش آنها در کشور شکل گرفته و در داخل تولید می‌شود ازجمله پلی‌استر و پلیپروپیلن گرید نساجی، اما تولید آنها کمتر از نیاز داخل است.
بخشی از این مشکل را می‌توان با مدیریت عرضه محصولات در بورس کالا و تأمین حداکثری نیاز صنایع پایین‌دست توسط تولیدکنندگان صنایع بالادست برطرف کرد.
دسته دوم محصولاتی از جمله آکریلیک و نایلون است که در کشور تولید نمی‌شود و باید برنامه‌ریزی لازم برای تکمیل زنجیره ارزش آنها در صنایع بالادست یعنی صنعت پتروشیمی کشور انجام شود.
نیاز صنعت نساجی کشور به الیاف آکریلیک حدود ۱۱۵ هزار تن در سال و به‌طور عمده برای تولید فرش ماشینی است.
یکی از دلایل عدم تولید این محصول در کشور کمبود پروپیلن به‌عنوان ماده اولیه فرایند تولید آکریلیک است. در این زمینه اصلاح آیین‌نامه جزء ۴ ماده الف بند ۱ قانون الحاق بخشی از تنظیم مقررات مالی دولت و ارائه تخفیف خوراک در صنعت پتروشیمی متناسب با تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر و تأمین نیاز داخل می‌تواند مؤثر باشد.
کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت نساجی
براساس برآورد سرمایه‌گذاری به قیمت‌های ثابت سال ۹۵ سرمایه‌گذاری در صنایع نساجی کشور از ۱۳ هزار میلیارد ریال در سال ۶۸ به ۳۰ هزار میلیارد ریال در سال ۷۲ صعود کرد، اما از آن پس به‌شدت کاهش یافت و به ۹.۵ هزار میلیارد ریال در سال ۷۹ سقوط کرد.
در دهه ۸۰ سرمایه‌گذاری در صنایع نساجی به‌تدریج رشد کرد و به ۲۸ هزار میلیارد ریال در سال ۸۹ افزایش یافت. در سال ۹۱ میزان سرمایه‌گذاری به‌شدت سقوط کرد و به ۵.۹ هزار میلیارد ریال رسید. این روند تا سال ۹۲ ادامه یافت و در سال‌های ۹۳ تا ۹۵ بهبود پیدا کرد و سرمایه‌گذاری در این صنعت در سال‌های ۹۶ و ۹۷ به‌ترتیب به ۱۶ و ۱۴ هزار میلیارد ریال رسید.
رشد سرمایه‌گذاری صنایع نساجی در نیمه نخست دهه ۸۰ ناشی از اجرای طرح بازسازی و نوسازی صنایع نساجی است.
متناسب نبودن ظرفیت‌های صنعتی ایجاد شده در صنعت نساجی
با وجود اینکه در زنجیره ارزش تولیدات نساجی، با حرکت به سمت جلو، ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌شود، اما شواهد حاکی از آن است که در حلقه‌های نهایی صنعت نساجی کشور میزان سرمایه‌گذاری و ظرفیت‌سازی پایین می‌آید و در مجموع به این بخش کم‌توجهی شده است و به همین دلیل ارزش‌افزوده کمتری هم ایجاد می‌شود. این در حالی است که چنان‌چه ظرفیت‌های هر بخش از زنجیره نساجی با بخش‌های دیگر آن متناسب باشد، نتایج به‌مراتب مطلوب‌تری در بخش ایجاد ارزش‌افزوده و اشتغال‌زایی حاصل می‌شود.
برای مثال وضعیت خوشه صنعت نساجی یزد و ارتباط با شاخه‌ها و واحدهای آن بررسی شده است.
هسته اصلی زنجیره صنایع نساجی یزد مبتنی بر صنعت بافندگی است که شامل بافندگی انواع پارچه‌های پنبه‌ای و الیاف مصنوعی، لباسی، فاستونی، پردهای، رومبلی، پتو، روفرشی و فرش ماشینی است. خروجی واحدهای تولید پتو و فرش ماشینی به محصولات نهایی و آماده مصرف ختم می‌شود.
یکی از مشکلات خوشه صنعت نساجی یزد، ظرفیت کامل بخش رنگرزی و تکمیل یک‌سوم ظرفیت بخش بافندگی است، یعنی برای یک‌سوم از تولید پارچه پنبه‌ای و الیاف مصنوعی استان، امکانات رنگرزی و تکمیل آن وجود دارد. میزان بسیار پایین تولید پارچه تکمیل شده و پوشاک و کالاهای نهایی مصرفی در مقایسه با تولید پارچه خام حاکی از شکاف بین هسته مرکزی خوشه نساجی یزد و حلقه‌های نهایی زنجیره تولید نساجی و همچنین مشارکت در بخش عرضه است.
فرسودگی ماشین‌آلات در برخی از بخش‌های صنعت نساجی
فرسودگی ماشین‌آلات صنعت نساجی نیز یکی از چالش‌های تکمیل زنجیره ارزش این صنعت است، زیرا فرسودگی ماشین‌آلات مانع از تولید محصولات باکیفیت در این صنعت و پوشش نیازهای صنایع پایین‌دست ازجمله صنعت پوشاک می‌شود. برای نمونه از کل تعداد واحدهای بافندگی، ۴۵ درصد دارای عمر بالای ۲۰ سال، ۳۳ درصد دارای عمر بین ۱۰ تا ۲۰ سال و کمتر از ۲۲ درصد دارای عمر کمتر از ۱۰ سال هستند.
زنجیره تولید پارچه لباسی (از ریسندگی نخ‌های پنبه‌ای و الیاف مصنوعی تا بافندگی و به‌ویژه رنگرزی، چاپ و تکمیل) نسبت به بخش‌های دیگر صنعت نساجی مانند تولید الیاف و نخ‌های مصنوعی یا فرش ماشینی فرسوده‌تر و از رده خارج شده‌تر است.
این چالش سبب کاهش تدریجی کیفیت محصولات تولیدی این بخش و به‌نوعی باعث ایجاد رکود در این صنعت شد. در این شرایط کالاهای تولیدی توان رقابت با محصولات خارجی را نداشتند و سرمایه‌گذاری‌ها به‌طور چشمگیری کاهش یافت.
چالش‌های تکمیل زنجیره ارزش صنعت نساجی در بخش فروش و صنایع نهایی
میزان سرمایه‌گذاری پایین و خرد بودن واحدها، قاچاق در حوزه صنایع نساجی و پوشاک، تخلفات کم‌اظهاری و بداظهاری، واردات بی‌رویه پوشاک ارزان قیمت (با برندهای جعلی)، عدم توجه به مشارکت در زنجیره عرضه و برندسازی، فقدان رقابت‌پذیری، بازارهای صادراتی محدود، مشکلات تأمین کمی و کیفی مواد اولیه، عدم توجه به صنعت مُد و متناسب نبودن طراحی با نیاز بازار، مدیریت‌های سنتی و غیرعلمی و فقدان حمایت‌ها و کم‌توجهی دولت ازجمله چالش‌های صنایع پایین‌دستی در زنجیره ارزش صنعت نساجی است.
پیشنهادها (پشتیبانی/مانع‌زدایی)
در خاتمه گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی پیشنهاداتی در پشتیبانی از این صنعت و همچنین مانع‌زدایی از مشکلات عنوان شده است.
برخی از این پیشنهادات به شرح زیر است.
- تدوین و اجرای برنامه راهبردی صادراتی صنایع نساجی و پوشاک با تاکید بر گسترش همکاری مشترک بین تولیدکنندگان داخلی و برندهای معتبر پوشاک و با بهره‌مندی از مشوق‌های موضوع بند» خ «ماده ۳۱ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای رقابت‌پذیری نظام مالی کشور.
- حمایت از تبلیغات بنگاه‌های ایرانی در محیط‌های نمایشگاهی و مراکز تجاری خارج از کشور
- بازنگری در دستورالعمل نحوه صدور گواهی فعالیت نمایندگان و شعب شرکت‌های خارجی عرضه‌کننده پوشاک در ایران
- افزایش شفافیت اطلاعات عملکرد فعالان حوزه صنفی و صنعتی نساجی و پوشاک از طریق نظارت بر حسن اجرای قانون پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مؤدیان و اعمال جریمه واحدهای خاطی
- پشتیبانی از ایجاد شبکه خرده‌فروشی منسوجات و پوشاک ایرانی در سطح ملی و منطقه‌ای.
- تسریع در اجرایی‌سازی الزامات موضوع ماده ۲ آیین‌نامه اجرایی ماده ۶ قانون مبارزه با قاچاق کالا
و ارز مبنی بر شناسایی کالای قاچاق ورودی و خروجی در مرحله حمل، انبار، توزیع درون‌شهری، عرضه،
معامله، اطلاعات بانکی و اطلاعات مالیاتی واحدها (با تأکید بر واحدهای نساجی و پوشاک) از طریق رفع
موانع تکمیل سامانه‌های موضوع قانون مذکور به صورت:
الف) «سامانه پنجره واحد» و «سامانه جامع تجارت» از طریق رفع عدم هماهنگی موجود بین دستگاه‌های مسوول بارگذاری اطلاعات از جمله وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت امور اقتصادی و دارایی با ایجاد الزام قانونی مبنی بر انجام هماهنگی میان این دو سامانه.
ب) «سامانه جامع انبارها و مراکز نگهداری کالا» و «سامانه مدیریت توزیع کالا» و از طریق ضرب‌الاجل و ضمانت اجرای مناسب درخصوص آن دسته از فعالان تجاری که از تکمیل اطلاعات خود در «سامانه مدیریت توزیع کالا» سرباز می‌زنند.
ج) «سامانه رصد زنجیره تجاری: طرح افق» مشتمل بر اطلاعات مکان‌های نگهداری کالا در سامانه جامع انبارها، ثبت اطلاعات تولید، واردات و صادرات کالا، ثبت اطلاعات موجودی اولیه، ورود و خروج کالا و ثبت اطلاعات خرید و فروش کالا.
- نظارت بر اجرای طرح شناسه‌دار کردن کالاها در بازار و انبارها در راستای آیین‌نامه اجرایی ماده ۱۳ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز.
- مقابله با کم‌اظهاری، بداظهاری و تخلفات گسترده دیگر (واردات منسوجات و پوشاک) در گمرک‌ها و ساماندهی و تجمیع و تمرکز واردات منسوجات و پوشاک (گمرک‌های تخصصی).
- تدوین بسته حمایت از نوسازی و به‌روز رسانی فناوری ماشین‌آلات و تجهیزات تولیدکنندگان نساجی و پوشاک با اتکا به ظرفیت موارد پیش‌بینی شده در مواد ۲ و ۱۰ مصوبه برنامه توسعه تولید محصولات دانش‌بنیان و برنامه حمایت از توسعه بازار تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی پیشرفته معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری.
- برنامه‌ریزی برای افزایش تولید (سطح زیرکشت) پنبه در کشور و اصلاح نژاد پنبه تولیدی کشور در جهت آب‌بری کمتر و تولید محصول بیشتر و باکیفیت‌تر.
- بازنگری در ضوابط قیمت‌گذاری کالای داخل (۱۳۸۹) با هدف ارتقای جایگاه بهره‌وری در زنجیره
تأمین و تولید و ترغیب واحدهای تولیدی (با تمرکز بر صنایع پایه ازجمله نساجی و پوشاک) به کاهش ضایعات در طول زنجیره تأمین.
- تسریع در تدوین و اجرایی‌سازی دستورالعمل حمایت از پیوندهای شرکتی موضوع ماده ۱۴ برنامه توسعه تولید محصولات دانش‌بنیان با تمرکز بر تقویت همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان با شرکت‌های نساجی و پوشاک در تولید محصولات دانش‌بنیان و با استفاده از ظرفیت صندوق نوآوری و شکوفایی، در راستای تأمین اهداف زیر:
الف) حمایت از قراردادهای فروش، انتقال فناوری و همکاری بلندمدت میان شرکت‌های دانش‌بنیان و شرکت‌های نساجی و پوشاک.
ب) حمایت از تملک شرکت‌های دانش‌بنیان توسط شرکت‌های نساجی و پوشاک
ج) حمایت از ایجاد پیوندهای جمعی میان شرکت‌های دانش‌بنیان در قالب خوشه‌های فناوری و نوآوری، کنسرسیوم‌های اقتصادی و برندسازی مشترک تولیدی و توزیعی
ایرنا
