به باور محققان تقویم جلالی دقیق‌ترین گاهشمار جهانی است؛ چرا که در تقویم اروپایی در هر ۲۵۰۰ سال یک روز خطا دارد و این میزان در گاهشمار جلالی در هر ۱۰ هزار سال یک ثانیه است.
در تقویم رسمی فعلی ایران گاهشماری خورشیدی برپایه تقویم جلالی است که به سلطان جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی منسوب است. مبدأ این گاهشماری همانند گاهشماری هجری قمری، هجرت پیامبر اسلام است.
تا پیش از پیدایش تقویم جلالی، سال به ۱۲ ماه ۳۰ روزه تقسیم می‌شد؛ یعنی یک سال برابر بود با ۳۶۰ روز و پنج روز باقی‌مانده هم عموماً در اسفندماه به روزهای سال اضافه می‌شد.
پیدایش دقیق‌ترین گاهشمار مدیون تلاش گروهی از ستاره‌شناسان ایرانی است که به دستور سلطان جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی مأمور تعیین و محاسبه دقیق سال خورشیدی شدند.
در دوره ملک‌شاه سلجوقی و بر احتمال نزدیک به یقین با فرمان خواجه نظام‌الملک تصمیم گرفته شد تا در توس و اصفهان و مرو رصد کنند، تا دریابند خورشید در روز اول فروردین در اعتدال بهاری نیمکره شمالی قرار دارد یا خیر و نتیجه این تحقیق، نشان داد که تقویم ایرانی حدود ۲۰ روز با تقویم نجومی فاصله دارد؛ یعنی در روز ۱۲ اسفند، عید نوروز به اشتباه جشن گرفته می‌شد.
تا سال ۱۳۰۴ خورشیدی تقویم رسمی ایران بر اساس گاهشماری هجری قمری بود که ۱۱ روز از تقویم خورشیدی کوتاه‌تر است و نام ماه‌های ایرانی هم بر اساس گاهشماری قمری بوده، مثل محرم و صفر و رمضان. اما با تصویب مجلس شورای ملی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، گاهشماری هجری خورشیدی، تقویم رسمی ایران شد و نام ماه‌ها هم به نام‌های اوستایی تغییر کرد.
بعد از آنکه چالش تعیین دقیق‌ترین تقویم در کشور حل شد، حالا ما امسال اولین گذشت یک سده را تجربه می‌کنیم، در حالی که چالش‌های زیادی با آن داریم، مثل اینکه سال ۱۳۹۹ پایان قرن چهاردهم است؟ سال ۱۴۰۰ آغاز قرن پانزدهم است؟ اصولا شماره قرون چگونه تعیین می‌شود؟ این همان چالشی است که وقتی تقویم میلادی به قرن بیست و یکم وارد می‌شد، با آن مواجه شد.
بر اساس تعاریف، قرن به هر ۱۰۰ سال گفته می‌شود و بر اساس مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، هر تقویمی مبدایی دارد و در عرف، اولین سال هر تقویم سال "یک" است. از این رو روز اول نخستین قرن هجری شمسی، جمعه اول فروردین و روز پایان آن ۲۹ اسفند ۱۰۰ است.
همچنین روز اول قرن دوم هجری شمسی، چهارشنبه اول فروردین سال ۱۰۱ و آخرین روز این قرن یکشنبه ۲۹ اسفند ماه سال ۲۰۰ است.
بر اساس این محاسبه مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک اقدام به حل این چالش کرده است که آغاز قرن پانزدهم را چگونه محاسبه کنیم.
نحوه محاسبه قرون
مهندس مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در گفت‌وگو با ایسنا گفت: سال‌ها و مناسبت‌ها در گذر هستند و شاید برای بسیاری از مردم کشورمان ظرایف محاسباتی در انجام این مهم ناشناخته باشد و جا دارد تا با روشنگری صحیح، مفاهیم علمی نهفته در آنها با استفاده از مفاهیمی که از اساتید و بزرگان خود آموخته‌ایم، زمینه آگاهی بخشی عمومی فراهم شود.
عتیقی، با اشاره به قدمت چندین هزار ساله ایران، اضافه کرد: کشوری با قدمت چند هزار ساله ایران با وجود اندیشمندان بسیار، همواره مهد تمدن بوده و در علوم مختلف، دانشمندان برجسته‌ای را به جهان معرفی کرده است و با اطمینان می‌توان گفت که عصر نوین علم، مدیون تفکرات بزرگ اندیشمندان این سرزمین عالم پرور است.
وی ادامه داد: کشور عزیزمان ایران با وجود اندیشمندان برجسته‌ای که داشته است، دوران طولانی از رشد و بالندگی را تجربه کرده، به گونه‌ای که این بزرگان از طب و فلسفه گرفته تا هندسه، مثلثات، شیمی و اخترشناسی، صاحب سبک و اندیشه بوده‌اند.
این محقق حوزه نجوم آماتوری، گاهشماری را یکی از تلاش‌های محققان قرون گذشته کشور نام برد و خاطر نشان کرد: ریشه‌های این حرکت را می‌توان در بناهای نجومی کهن پیش از اسلام در ایران و محاسبات بزرگانی چون عمر خیام نیشابوری، خواجه نصیرالدین طوسی و بیرونی و بسیار دانشمندان ایرانی جستجو کرد که در دانش ریاضیات و اخترشناسی سرآمد بوده‌اند.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران اظهار کرد: برای ثبت وقایع تاریخی ۵ رکن تاریخ گذاری یعنی "روز هفته"، "روز ماه"، "نام ماه"، "عدد سال" و "نوع گاهشماری" معمولا ثبت می‌شود و در این بین؛ دهه، سَده (صَده) و یا به تعبیر دیگر قرن نیز از جمله مفاهیمی هستند که به طور مستقیم و یا غیر مستقیم در تاریخ نگاری و بیان دقت آن نقش ویژه‌ای دارند. همچنین شمارش با "هزاره"، "سده (قرن)"، "پنجاهه"، "چله"، "ماه و نیم‌ماه"، "دهه" و "پنجه" از مظاهر دیرپای تمدن و سنت‌های کهن ایرانی است.
عتیقی با تاکید بر اینکه شمارش سال‌ها با در نظر گرفتن سده‌ها نه فقط یک پدیده داخلی، بلکه واقعیتی جهانی است، خاطر نشان کرد: از آغاز سال یکم هر مبدا تاریخی تا آخرین روز یکصدمین سال آن را یک سده و یا قرن می‌نامند و به عنوان "سده و یا قرن اول" ثبت می‌شود که این موضوع در ثبت رویدادهای تاریخی و نیز برای حفظ دقت تقویم و گاهشماری می‌بایست رعایت شود.
سال با صفر آغاز نمی‌شود
عتیقی با اشاره به برخی از ادعاها در زمینه آغاز قرن پانزدهم از سال ۱۴۰۰ توضیح داد: با عنایت به اینکه گاهشماری فعلی ما بر مبنای سال اول هجرت پیامبر اکرم و چرخش زمین به گرد خورشید پایه گذاری شده است، به آن تقویم "هجری-خورشیدی" گفته می‌شود و بر این اساس سال اول این گاهشماری سال یک هجری بوده است.
وی با تاکید بر اینکه اساسا گاهشماری با سال صفر آغاز نمی‌شود، یادآور شد: برخی به واسطه وجود "صفر" در دامنه اعداد، این گونه تصور می‌کنند که چرا سال از صفر آغاز نشود، در حالی که برای ثبت وقایع تاریخی و طبق قاعده، آغاز گاهشماری از سال "یک" بنیان گذاشته شده است.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران ادامه داد: از سوی دیگر از آنجایی که هر قرن ۱۰۰ سال است، از این رو از سال یک تا ۱۰۰،"قرن اول" و از سال ۱۰۱ تا ۲۰۰ "قرن دوم" گفته می‌شود و به همین ترتیب محاسبه قرون بعدی ادامه می‌یابد.
عتیقی افزود: بر این اساس بدیهی است که آغاز قرن چهاردهم خورشیدی سال ۱۳۰۱ و پایان آن سال ۱۴۰۰ خورشیدی خواهد بود و قرن پانزدهم خورشیدی از سال ۱۴۰۱ آغاز خواهد شد.
وی ادامه داد: البته برخی نیز با استناد به دو رقم سمت چپ عدد ۴ رقمی سال و اینکه عدد "۱۳" به طور مثال در قرن حاضر در سمت چپ عدد سال قرار داشته است؛ از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۹۹ را که یک صد سال است، برابر با قرن و یا سده چهاردهم خورشیدی می‌دانند که البته این نوع محاسبه تلقی عمومی است و هر چند می‌تواند به نوعی بیانگر رخدادها در سال‌هایی با دو رقم سمت چپ یکسان باشد، اما نمی‌توان به صورت سلیقهای در مورد مبانی گاهشماری و به طور دقیق‌تر در هیچ یک از مباحث علمی، اظهار نظر کرد.
به گفته این محقق حوزه نجوم، سده‌ها و یا همان قرون، نام خود را از آخرین سال آن سده می‌گیرند و دو رقم سمت چپ عدد آخرین سال در هر قرن، نمایانگر واحد شمارش آن قرن است، به طور مثال سال ۱۴۰۰ به عنوان آخرین سال قرن چهارده با عدد "۱۴" آغاز شده است.
چالش مشابه در تقویم میلادی
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران اظهار کرد: در ابتدای قرن ۲۱ میلادی نیز شاهد بودیم که برخی از تقویم شناسان غربی سال ۲۰۰۰ میلادی را با همه حواشی که در مورد تاریخ رایانه‌ها ( Y۲K )، آغاز قرن بیست و یکم می‌دانستند و در مقابل بسیاری از پژوهشگران گاهشماری مسیحی، سال ۲۰۰۱ را آغازگر قرن بیست و یکم میلادی اعلام کردند.
وی یادآور شد: بر این اساس باید توجه داشت که برای پذیرش یک قاعده، صرفا وجود سود و زیان نمی‌تواند ملاک اعمال سلیقه باشد؛ چرا که اصول و محاسبات در این زمینه تعیین کننده است.
عتیقی با اشاره به برخی گفته‌ها در رسانه ملی و برخی از رسانه‌های مکتوب در زمینه اعلام مستقیم و غیر مستقیم پایان قرن ۱۴ خورشیدی در پایان سال ۱۳۹۹ و آغاز قرن پانزدهم خورشیدی از سال ۱۴۰۰، گفت: متاسفانه در برخی تبلیغات رسانه‌ای و حتی برنامه‌های گفت‌وگو محور رادیو و تلویزیونی و در بعضی از رسانه‌های شنیداری، نوشتاری و فضاهای مجازی مشاهده می‌شود که سال ۱۳۹۹ را به عنوان سال پایانی قرن تلقی می‌کنند ! و این باعث خواهد شد تا ضمن نادیده گرفتن کار بزرگان اندیشمند این مرز پر گهر، مفاهیم غلط در اذهان عمومی جای گیرد. امید است میراث دار خوبی برای گذشتگان و همچنین آیندگان این سرزمین باشیم.
به نظر می‌رسد که حتی بتوان چالش آغاز قرن پانزدهم را در کشور تبیین کرد، نمی‌توان از کاربرد تبلیغاتی "در آغاز قرن پانزدهم" چشم پوشی کرد، به گونه‌ای که از هم اکنون سمینارها و کنگره‌هایی که قرار است در سال ۱۴۰۰ برگزار شود، از واژه "برگزاری ... در آغاز قرن پانزدهم" استفاده شده است.
شاید اگر دست اندرکاران تهیه چنین تیزرها و بنرهای تبلیغاتی از پایان قرن چهاردهم و آغاز قرن پانزدهم مطلع شوند، از این به بعد شاهد تیزرهایی با این عنوان خواهیم بود: "برگزاری... در آخرین سال قرن چهاردهم".
ایسنا
