اوپک در آستانه برگزاری جشن ۶۰ سالگی خود به یکباره دچار سکته شده است. رقابت عربستان و متحدان نفتی آن با روسیه و متحدان آن در زمین اوپک، شرایط را برای این سازمان سخت کرده است. اوپک که در سال‌های اخیر با همراهی تولیدکنندگانی مانند روسیه پس از سال‌ها انفعال، در مسیر اوج قرار گرفته بود، زودتر از آنچه پیش‌بینی می‌شد از زاویه همین کشورها رودست خورد و اعتبارش را به یکباره از دست داد، به‌گونه‌ای که حتی اعضای مؤثر آن از ترس مرگ، در حال خودکشی هستند. اعضای اوپک به‌خصوص عربستان سعودی که بزرگ‌ترین تولیدکننده اوپک به حساب می‌آید و در سال‌های اخیر در پرتو نزدیکی به روسیه و جذب آن به اوپک تلاش زیادی را کرد، این روزها حال خوشی ندارند. عربستان که در پرتو سیاست‌های بلندپروازانه شاهزاده سعودی، حساب ویژه‌ای بر درآمدهای نفتی باز کرده، به یکباره رشته‌های خود را پنبه‌شده می‌بیند. کسری بودجه بالایی اقتصاد این کشور را در سال جاری میلادی تهدید می‌کند. به همین دلیل تنها دو روز بعد از اجلاس شکست‌خورده ۱۷۸ اوپک، با افزایش تولید نفت و نادیده انگاشتن زودهنگام همه تعهدات نفتی خود، زمینه سقوط بی‌سابقه قیمت نفت را به زیر ۳۰ دلار موجب شد. این حرکت همان خودکشی کردن از ترس مرگ است.
عربستان و متحد سنتی وی یعنی امارات البته سیاست و تدبیر مدیریت بحران جدایی از روسیه را هم نداشتند. این دو کشور به جای اتخاذ سیاست‌های فعال در همراه ساختن روسیه یا تکیه دوباره بر اعضای اوپک و ایجاد وحدت نظر در این سازمان، ساده‌ترین و در عین حال بدترین راه یعنی رقابت منفی با روسیه را در قالب افزایش تولید در پیش گرفتند که نتیجه فوری آن سقوط قیمت نفت بود. البته عربستان و متحدان نفتی آن تاکتیک رقابت با روسیه را هم با تکیه بر بلوف آغاز کردند. آرامکوی عربستان و امارات افزایش عرضه نفت خود را با تکیه بر آزاد کردن ذخایر نفتی در هفته گذشته کلید زدند و نه افزایش تولید. شواهد متقنی وجود دارد که ا ین دو کشور فاقد توانمندی لازم برای افزایش تولید بیش از سطح کنونی هستند.
دیگر کشورهای اوپک هم شرایطی بهتر از عربستان ندارند. شاید ایران و تا حدودی ونزوئلا به دلیل تحریم‌های آمریکا و پایین بودن سطح تولید نفت آنها، دغدغه و نگرانی زیادی از بابت تأثیر منفی بزرگ بر اوضاع اقتصادی خود ندارند، اما آنها هم قطعاً دغدغه اعتبار فرزند پا به سن گذاشته خود یعنی اوپک را دارند. شاهد این دغدغه هم هماهنگی دیپلماتیک ایران در نشست‌های اوپک با سیاست‌ها و برنامه‌های این سازمان و حمایت از اوپک‌پلاس بود. هرچند در بسیاری مواقع ایران در مقابل برخی تحریف‌های اعضا برای گره زدن بیشتر سرنوشت اوپک به کشورهای نفتی غیراوپک مثل روسیه ایستاد و مانع از بلندپروازی‌ها و بازی‌های بی‌قاعده امثال عربستان با اعتبار اوپک شد که نمونه آن در اجلاس ۱۷۷ اوپک بود. این تلاش‌ها در حالی است که سبد نفتی ایران با تحریم‌های آمریکا خالی است و هیئت ایرانی با بهره‌گیری از ظرفیت اعتباری خود جالی خالی بشکه‌های نفتی را در نشست‌های اوپک پر کرده است.
اما سؤال این است که اوپک تاوان چه چیزی را این‌گونه می‌دهد؟ در ظاهر همه تقصیرها بر دوش کرونا است. ویروسی که علاوه بر انسان‌ها، قاتل بزرگ قیمت نفت هم محسوب می‌شود، اما شاید اوپک و اعضای آن به نوعی قدردان این ویروس هم باید باشند که سبب شد مشکلات، نواقص و معایب پدیده‌ای به نام اوپک‌پلاس یا حضور میهمانی به نام روسیه که با سرعت به دنبال در دست گرفتن فرمان ماشین اوپک بود، زودتر عیان شود. البته دیر یا زود این مشکلات عیان می‌شد، اما هرچه این مسئله به تأخیر می‌افتاد، اوپک باید بیشتر برای اعتبار خود هزینه می‌داد. نخستین نشانه‌های گسستن پیوند میان اوپک و روسیه در ماه آوریل آینده که موعد پایان یافتن توافق کاهش ۱.۷ میلیون بشکه‌ای است، ظاهر می‌شد. گویا روسیه دیگر نمی‌خواست سیاست راهبردی کاهش تولید را با اوپک ادامه دهد.
از نگاه نگارنده، اصل همکاری روسیه با اوپک برای کنترل بازار نفت، قابل دفاع و حمایت است. اوپک برای نگه‌داشتن خود در بازار جهانی نفت و مقابله با سیاست‌های نفتی برخی کشورها مانند آمریکا، نیازمند همراه ساختن کشورهای عمده تولیدکننده نفت مانند روسیه است. اگر این ارتباط و همراهی، پایدار باشد بسیار خوب است، اما نه اوپک سازوکار مشخصی برای این مهم دارد و نه روس‌ها در عمل علاقه‌ای به این همراهی به‌صورت طولانی‌مدت دارند. اصولاً روسیه نمی‌تواند به عضویت اوپک درآید، یا مناسبات دائمی و پایداری را با اوپک ایجاد کند،زیرا فاقد منافع ماهوی و درازمدت مشترک با اوپک و اعضای آن است. ساختار اقتصادی و توسعه‌ای آن و جایگاه نفت و درآمدهای نفتی آن در اقتصاد این کشور هم با اعضای اوپک متفاوت است. البته روس‌ها با هوشمندی و درایت در پنج سال اخیر به اوپک نزدیک شدند و به کنترل بازار نفت و ایجاد تعادل در قیمت در این بازار پرداختند و بهره‌برداری لازم اقتصادی و سیاسی خود را نیز بردند. این سخن به معنای سوءاستفاده روسیه از اوپک نیست، چراکه هر کشوری متناسب با منافع ملی خود، رفتارها و مناسبات خود را تنظیم می‌کند. اوپک هم در طول این سال‌ها به لحاظ تعادل قیمت نفت زیان نکرد. منتها بحث این است که اوپک ناخواسته همه تخم‌مرغ‌های خود را در سبد روسیه گذاشت و این رفتار هوشمندانه‌ای نبود.
روس‌ها در دوره پوتین نگاه راهبردی و چندوجهی به نفت خود دارند. در طول سال‌های اخیر، دولت روسیه درآمد خوبی را از قیمت‌های متعادل نفت کسب کرد و سرمایه‌گذاری‌های لازم را هم انجام داد، اما گویی الان وجه سیاسی نفت برای روسیه در عرصه بین‌المللی به‌خصوص در تقابل با آمریکای ترامپ، بر وجه اقتصادی و درآمدی آن ارجح است و این مهم شاید با کاهش قیمت نفت محقق می‌شود، اما واقعیت این است که روس‌ها هم حداقل در حوزه اقتصادی و در شرایط کنونی، نفعی از بازی خود با اوپک نخواهند برد. عربستان و متحدان نفتی آن در اوپک و در مقابل روسیه، بازی باخت - باختی را در زمین اوپک راه انداخته‌اند که علاوه بر باخت طرفین، زمینه باخت اوپک را هم به همراه دارد.
خلاصه کلام اینکه، اوپک در شرایطی که پا در سن ۶۰ سالگی می‌گذارد، نیازمند بهره‌گیری از تجربه و قدمت خود و اتخاذ تصمیم‌های جاافتاده و متناسب است، هرچند با رفتاری که اعضای آن دارند شاید این مهم محقق نشود، اما کرونا و سقوط بی‌سابقه قیمت نفت درس عبرتی برای اوپک است.
علیرضا سلطانی
استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد انرژی
منبع: روزنامه شرق
