روز 16 آوریل (27 فروردین) روز ملی راه آهن عراق است و 83 سال قبل در چنین روزی مدیریت راه آهن از استعمار بریتانیا به دولت عراق انتقال داده شد تا صنعت راه آهن از آن زمان تا به امروز علاوه بر بهره های اقتصادی، یکی از عوامل موثر در حفظ تمامیت ارضی و امنیت ملی عراق تلقی شود.
کارشناسان متخصص در تاریخ راه آهن عراق که مقالات گوناگونی را پیرامون اثرات راه آهن در تحولات عراق به رشته تحریر درآورده اند، بر این باورند که این پدیده از اولین روز ظهورش در این کشور همواره اقتصاد و سیاست منطقه ای و بین المللی را به هم گره زده و تبعات آنها، تحولات داخلی عراق را نیز تحت تاثیر گذاشته است.
طبق اسناد تاریخی مسئله احداث خط آهن در عراق به دلیل ابعاد فرا منطقه ای که دارد، همواره مورد توجه قدرت های بزرگ از جمله امپراطوری عثمانی - در آخرین ایام حیاتش- بریتانیا - ابرقدرت وقت - و آلمان - رقیب انگلستان - بود.
در اواخر قرن نوزدهم وقتی که امپراطوری عثمانی آخرین نفس های خود را می کشید، «سلطان عبدالحمید دوم» آخرین سلطان عثمانی طرح «جامعه اسلامی» برای وحدت کشورهای اسلامی را مطرح کرد و یکی از طرح های اقتصادی برای تحقق این هدف، خط آهن بود که عثمانی ها به طور ویژه روی دو خط آهن «مکه – دمشق – استانبول» و «بصره – موصل – استانبول» متمرکز شدند.
آلمان ها که در آن زمان متحد عثمانی ها بودند، در همین راستا طرح خط آهن بغداد –برلین را مطرح کردند و سلطان عثمانی نیز با آن موافقت کرد اما بریتانیا از بیم آسیب دیدن منافع اش در هندوستان، این طرح را متوقف کرد.
در نتیجه جنگ جهانی اول و سقوط امپراطوری عثمانی تمامیت طرح در عراق متوقف شد اما انگلیسی ها وقتی عراق را اشغال کردند با توجه به نیازی که احساس کردند، طرح احداث خط آهن را مناسب با سیاست های خود، در عراق از سرگرفتند.
در این راستا اولین قطار بصره به بغداد در 1920 بر روی ریل قرار گرفت و در 1925 خط آهن بغداد به کرکوک و در 1940 خط آهن بغداد به موصل و در نهایت خط آهن بغداد به استانبول در 15 جولای 1940 تکمیل شد.
دولت مستقل عراق نیز با بازپس گرفتن اداره خط آهن از استعمار انگلستان در 16 آوریل 1936 عملا مدیریت آن را به دست گرفت تا این روز در تاریخ عراق به روز ملی راه آهن عراق نامگذاری شود.
به رغم اینکه همواره تاکید شده است که داستان راه آهن در عراق با تمامیت و یکپارچگی ارضی و امنیت ملی این کشور ارتباط دارد، اما هرگز این صنعت در نتیجه فشارهای خارجی، نتوانسته است به وضعیت مطلوب خود برسد.
بعد از سقوط رژیم دیکتاتوری صدام در 9 آوریل 2003 و اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی، راه آهن عراق براثر حملات گروه های تروریستی و همچنین سرقت و فساد اداری در این کشور دچار بزرگترین تخریب ها شد.
با وجود همه اینها، نظام جدید حاکم بر عراق در طول 16 سال گذشته کوشیده است که همه این چالش های داخلی و خارجی را پشت سر بگذارد و دوباره خط آهن را در این کشور احیا کند.
طی این مدت برخی از خطوط آهن قدیمی از جمله خط «بصره – بغداد» و «بغداد به موصل» احیا شد اما با یورش داعش در 2014، گروه تروریستی داعش به خط آهن بغداد – موصل آسیب های جدی وارد کرد.
بعد از گذشت دو سال از پیروزی بر داعش، شرکت ملی راه آهن وابسته به وزارت حمل و نقل عراق توانسته است که با احیای مجدد خط بغداد – موصل دوباره فعالیت کژدار و مریز این خط را از سر گیرد.
زیارت های میلیونی اربعین، عاشورا و 25 رجب (سالروز شهادت امام موسی کاظم (ع)) نیز در طول سال های اخیر به دلیل حضور میلیونی زائران از داخل و خارج عراق، در احساس نیاز به رونق راه آهن عراق نقش بسزایی داشته است.
در همین راستا شرکت راه آهن عراق ناچار شده است که خطوط فرعی مانند بغداد به کربلا و نجف به بصره را ایجاد کند.
سفر «حسن روحانی» رییس جمهوری اسلامی ایران در اسفند 97 به بغداد، دوباره ایده احیای حقیقی صنعت راه آهن عراق را با اهداف و راهبردهای بین المللی و مزیت های فوق العاده اقتصادی در داخل این کشور تقویت کرده است.
یکی از توافق های مهمی که در جریان این سفر صورت گرفت، مقرر شد جمهوری اسلامی ایران قطعه 32 کیلومتری داخل اراضی عراق را احداث کند، تا شبکه ریلی عراق به کریدور ریلی ایران – چین بپیوندد و در عین حال در نقل و انتقال زائران ایرانی، خارجی و عراقی در مناسبت های دینی مورد بهره برداری قرار گیرد.
راه آهن شلمچه- بصره کوتاه ترین و کم هزینه ترین محور ریلی در دست ساخت برای اتصال به عراق است و برای احداث راه آهن شلمچه - بصره باید ۳۲ کیلومتر خط ریلی در خاک عراق و یک پل بر روی اروندرود ساخته شود و طبق توافقات انجام شده قرار است عملیات اجرایی آن پس از ماه رمضان امسال آغاز شود.
برای ساخت راه آهن شلمچه - بصره مسئولین دو کشور طی تفاهمات اولیه ای در سال‌های ۹۰ و ۹۳ توافق کردند که احداث پل 700 متری بر روی اروند رود توسط ایران و خط آهن ۳۲ کیلومتری توسط عراق صورت پذیرد.
پروژه اتصال راه‌آهن خرمشهر به شلمچه (به طول 17 کیلومتر) در سال 90 به بهره‌برداری رسید و ادامه آن تا شهر بصره به طول 32 کیلومتر در خاک عراق باقی ماند که به دلایل مختلف از جمله یورش داعش به عراق در 2014 میلادی (93) و مشکلات مالی و وجود میادین مین جنگ هشت ساله، این پروژه به مدت هفت سال در داخل عراق با وقفه همراه شد.
جمهوری اسلامی ایران در دوره دولت های «نوری المالکی» و «حیدر العبادی» نخست وزیران اسبق و سابق عراق به طور جد با رایزنی های مستمر پیگیر تکمیل این قطعه از خط آهن در داخل اراضی عراق بود که طرف عراقی به بهانه مشکل مالی و یا وجود میادین مین دوران جنگ هشت ساله در اجرای آن تعلل می کرد تا اینکه در دوره دولت «عادل عبدالمهدی» و سفر اخیر رییس جمهوری اسلامی ایران به بغداد، دو کشور با تکمیل این قطعه کوچک به توافق رسیدند.
طبق توافق جدید به دلیل مشکلات مالی عراق، جمهوری اسلامی ایران قطعه 32 کیلومتری را در داخل عراق به علاوه پل ویژه مربوط به آن را بر روی رودخانه اروند رود می سازد و عراق از محل اخذ عوارض استفاده از این خط آهن، هزینه های ایران را بر می گرداند.
طبق گزارش های سابق پیرامون این طرح، اعتبارات مورد نیاز احداث راه آهن شلمچه - بصره ۴۰۰ میلیارد تومان برآورد شده که مقرر شده است۶۰ درصد از هزینه‌های این طرح را بنیاد مستضعفان و ۴۰ درصد باقی مانده را شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران بر عهده بگیرند.
دو کشور ایران و عراق امیدوارند با اتصال خط آهن شلمچه به بصره، فاز دوم این توافقات یعنی اتصال خط آهن ایران به عراق از طریق مرز خسروی در استان کرمانشاه نیز در آینده نزدیک کلید بخورد.
علاوه بر مزیت های سیاسی و امنیتی که احیای این خط برای عراق دارد، دارای ابعاد اقتصادی کلان است که حتی از آن به تحولی در حمل و نقل عراق تعبیر می شود.
طبق گزارش ها، از آنجا که هر قطار معادل 15 اتوبوس و 60 تریلی ظرفیت حمل دارد، با اتصال به شبکه ریلی عراق، بخش قابل توجهی از ترددها (معادل 600 هزار تریلی و 200 هزار اتوبوس مسافری که سالانه بین دو کشور ایران و عراق تردد می‌‌کنند) قابلیت انتقال بر روی ریل را پیدا می کنند.
هزینه‌های پنهان ناشی از تصادفات جاده‌ای و تلفات ناشی از آن و مصرف سوخت کاهش قابل ملاحظه ای خواهد داشت.
اولین قطاری که چهار سال قبل از شرق چین به شمال شرقی ایران رسید ظرف 12 روز با قطع مسافت 700 کیلومتر به مقصد رسید در حالی که همین فاصله اگر از طریق دریا از بندر شانگهای تا بندرعباس طی شود به یک ماه وقت نیاز دارد.
برخلاف خط آهن عراق به کویت که عراقی ها از اتصال به این خط آهن ابراز نگرانی کرده و آن را به معنی ضربه اقتصادی به تنها معبر دریایی عراق می دانند، اتصال ریلی به خط آهن ایران نه تنها این ضررها را ندارد بلکه عملا عراق را در مسیر راه ابریشم گذاشته و بنادر آن را رونق خواهد داد.
این طرح همچنین به باور کارشناسان، زیر ساخت های ریلی این کشور را متحول خواهد کرد و هم اکنون طرح دو بانده کردن خط آهن بغداد و موصل به طور جدی مطرح شده است.
گرچه مخالفتی داخلی با اتصال ریلی ایران و عراق وجود ندارد اما ناظران معتقدند که معضل اصلی بر سر احیای صنعت خط آهن عراق، قدرت های جهانی و پاره ای دولت های منطقه ای هستند که شاید این اتصال ریلی را تهدیدی ژئوپلتیک برای خود می دانند.
حال سوال این است که دولت عراق برای حفظ تمامیت ارضی و امنیت ملی و رونق اقتصادی خود، قادر به مقاومت در برابر این فشارهای خارجی است و در نهایت یکی از مهمترین طرح های تاریخی خود را به سرانجام مقصود می رساند.
رویکرد حکومت جدید و مجموعه قوای عراق به نظر می رسد راهبردهای خود را در مرحله پیشرو ترسیم کرده اند.
دولت عراق با توسعه همکاری های اقتصادی خود با همه کشورهای منطقه – بدون استثنا - می کوشد این اطمینان را بدهد که عراق در مباحث اقتصاد و امنیت منطقه ای، نگاهی جمعی دارد و مایل به آسیب رساندن به امنیت و اقتصاد هیچ یک از کشورهای پیرامون خود را ندارد.
برهمین اساس است که رهبران جدید عراق طرح نظام جدید منطقه ای را با محور اقتصاد و امنیت مطرح کرده اند تا مجموعه طرح های اقتصادی از جمله طرح احیای راه آهن عراق و اتصال به راه ابریشم ریلی در این چارچوب عمومی سازماندهی شود.
درهمین چارچوب است که حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی ایران در جریان سفرش به بغداد تاکید کرد که روابط راهبردی ایران و عراق بر ضد هیچ کشور ثالثی نیست بلکه در راستای تقویت امنیت و ثبات و رونق اقتصادی منطقه است و روی همین اصل، دیگر کشورهای منطقه را به پیوستن به این همکاری منطقه ای فراخوانده است.
منبع: ایرنا
