توسعه صنعت لرستان با توجه جدی به سرمایه گذاری و زنجیره تولید

ایران اکونومیست- لرستان علاوه بر ظرفیت های قابل توجه در بخش های کشاورزی و معدن، زمانی صنایع مطرحی داشته که شماری از آنها به دلایل متعدد از جمله واگذاری های ناصواب به بخش خصوصی، کمبود نقدینگی، سوء مدیریت، عدم نظارت دقیق و نیز شرایط حاکم بر اقتصاد کشور دچار مشکل شده اند.
واحدهای تولیدی بزرگی چون پارسیلون، یخچال سازی، پوست و چرم، ماشین سازی، سامان کاشی و دهها واحد دیگر از جمله این صنایع شمرده می شوند که ضمن کمک به اقتصاد استان و کشور، زمینه اشتغال هزاران نفر را فراهم می کردند.
به رغم شرایط موجود، رضا صفی خانی رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت لرستان در گفت وگو با تیم خبری ایرنا، باور دارد که اگر بتوانیم زنجیره تولید را در استان ایجاد و مدیریت کنیم، قطع به یقین تحول بسیار جدی در مورد اقتصاد لرستان خواهیم داشت.
وی با اشاره به تلاش های صورت گرفته برای حفظ و توسعه صنایع استان لرستان گفت: سعی کردیم با تفکر جدید توسعه نگری از واحدهای موجود استفاده کنیم و در تولید و تنوع آن افزایش ظرفیت داشته باشیم و کیفیت محصولات را بالا ببریم.

مشروح این گفت وگو به شرح زیر است:

ارزیابی شما از ظرفیت های استان لرستان چیست؟
**صفی خانی: برخی معتقدند که لرستان یک استان صنعتی نیست و باید استان کشاورزی باشد چون ظرفیت آبی دارد اما به نظرم اگر به آن توجه جدی شود قطعا می تواند در صنعت هم موفق باشد. اگر به ارزش افزوده بخش صنعت نسبت به بخش های دیگر نگاه کنیم، ارزش افزوده بخش صنعتمان اگر کم باشد ولی سهم آن از اشتغال خیلی بیشتر است. به نسبت ارزش افزوده، پولی که به بخش صنعت و اقتصاد استان تزریق شده، توانسته ایم به اندازه بخش های مختلف نظیر خدمات، کشاورزی و...، اشتغال ایجاد کنیم.
این نشان دهنده این است که اگر ما بتوانیم زنجیره تولید را در استان ایجاد و مدیریت کنیم، قطع به یقین تحول بسیار جدی در اقتصاد استانمان خواهیم داشت و یک اشتغال پایداری را در استان تجربه خواهیم کرد. اگر به دنبال این باشیم که مشکلاتمان در حوزه مواردی نظیر بیکاری و اشتغال جوانان رفع شود، باید به این قضیه اهمیت بدهیم.
استان لرستان در صنعت و معدن قوی است و در آهک و گچ جزو استان های برتریم. طبق آخرین بررسی های انجام شده، ظرفیت واحدهای بهداشتی، دارویی و غذایی در استان جایگاه خوبی دارد و آنها بالای ظرفیت 70 درصد کار می کنند. چند واحد بزرگ دارویی کشور در استان مستقر است. شاید بیش از 30 درصد صادرات دارویی کشور در استان لرستان موجود است و ظرفیت های بالقوه بسیاری در این زمینه وجود دارد.
در حوزه فولاد در آینده نزدیک حرف برای گفتن داریم. طرح فولاد ذوب آهن ازنا را داریم که بالای 85 درصد پیشرفت فیزیکی دارد و تحول بسیار جدی در حوزه فولادی خواهیم داشت. چند واحد فعال فولادی فعال هم در استان داریم و قطعا یک زنجیره فعالی را در آینده تشکیل می دهند.
قسمت شرقی استان ما منطقه الیگودرز، جزو مناطقی است که معادن سرشار معدنی مثل کربونات کلسیم دارد. ما می گوییم که باید یک زنجیره تولید تشکیل شود و فروختن پودر مکانیزه به اصطلاح نوعی خام فروشی است. به طور مثال ما تولید کاغذ از سنگ در الیگودرز داریم که خودش به یک قطب کاغذ از سنگ بدل خواهد شد.
در جنوب استان، آهکی با عیار بالا داریم و برای تولید آهک صنعتی و صنایع وابسته کار جدیدی در دست داریم. ما حتی اعتقاد داریم ایجاد یک شهرک بزرگ در ارتباط با فناوری آهک دور از دسترس نیست و این خودش ایجاد انگیزه می کند و سرمایه گذاران را ترغیب می کند.
در منطقه پل دختر ما چند واحد گچ معروف داریم. عمده گچ لرستان صادر می شود و قصد داریم با تکنولوژی های جدید فراورده های گچ را به طور کیفی تر تولید کنیم مثل فرآورده های پنل گچی که طبیعتا ارزش افزوده بسیاری پیدا خواهند کرد و سرمایه گذاری های لازم را در این زمینه داشته باشیم.
ظرفیت های سرمایه گذاری در استان موجود است ولی باید در ابتدا زیرساخت ها قوی تر شود. یکی از زیرساخت ها می تواند ایجاد شهرک های صنعتی ویژه اقتصادی باشد. اگر دولت کمک کند بخش خصوصی هم خواهد آمد تا شهرک های تخصصی و عمومی را ایجاد کنیم.
استان ما کاملا موقعیت سوق الجیشی دارد، به لحاظ اینکه در مسیر شمال به جنوب قرار دارد، دسترسی به بنادر آزاد برای استان ما با توجه به اتوبانی که ساخته شده، نزدیک تر شده است. طبیعت لرستان نیز در جای خودش کمک می کند تا بستر خوبی برای سرمایه گذاری ایجاد کند.
به غیر از ظرفیت های جدید برای سرمایه گذاری، ما پروژه های تولیدی استان را شناسایی کرده ایم. به طور مثال، واحد صنعتی در بروجرد داشتیم به نام صنعت نساجی که با بحران مواجه بود. نساجی مشکلات صنعتی و فروش داشت و نزدیک بود تعطیل شود و ممکن بود بحرانی را برای استان به وجود آورد اما با برنامه ریزی درست و هماهنگی مدیریت بخش خصوصی و کمک های دولتی معضلات حل رفع شد. بخش از خطوط تولید را تغییر دادند و حتی برای سال های آینده برنامه ریزی می شود که زنجیره تولید گسترده شود و حتی آنجا پوشاک هم تولید کند. این نشان می دهد که در سال های گذشته ظرفیت نساجی مغفول بوده است و الان بالفعل شده است که در بحث اشتغال کمک بسیاری کرد.
زاگرس پوش در بروجرد 450 نفر اشتغال ایجاد کرده است. فولاد الیگودرز طرح توسعه اش اجرا شد و محصولات خوبی هم می فروشد. شیشه الیگودرز واحد صنعتی صادراتی بود که ورشکسته شد ولی الان سه خط آن بازسازی شده و اشتغال خوبی ایجاد کرده است.
ما سعی کردیم با تفکر جدید توسعه نگری از واحدهای موجود استفاده کنیم و در تولید و تنوع آن افزایش ظرفیت داشته باشیم و کیفیت محصولات را بالا ببریم و حتی قیمت تمام شده آنان را قابل رقابت با بازارها باشد. خدا را شکر در دو سه سال گذشته واحدهای راکد ما کمتر شد یعنی به جای اینکه اضافه بشوند، کمتر شدند.
ما طرح هایی داشتیم که 6 هزار میلیارد تومان ارزیابی شده بود اما الان بیشتر شده است. طرح هایی داشتیم که معطل مانده اند. به طور مثال فولاد ذوب آهن ازنا 8، 9 سال مانده بود و تجهیزاتش در چین بود. مدیران استان تلاش کردند، سرمایه گذار کار آمد و تجهیزات را نصب کردیم و 85 درصد پیشرفت فیزیکی داشتیم ولی حال با افزایش قیمت ها، مشکلات جدیدی داریم که وزارت صنعت و معدن باید همکاری کند تا منابع 15 درصد دیگر تامین شود. چند پروژه مربوط به گروه امیر منصور آریا بود که مشکلات حقوقی زیادی داشتند و الحمد الله به شکلی پیگیری شدند.
در بروجرد هم گروه امیر منصور آریا شهرک سیلیکون متال داشت که سرمایه گذار جدید آمد و الان پیشرفت فیزیکی قابل توجهی دارد و امیدواریم حداقل یک فاز آن در سال آینده به بهره برداری برسد.
اگر واقعا نگاه ما این باشد که استان ما تحول بسیار جدی داشته باشد، باید مقداری توجه جدی تری به بحث سرمایه گذاری در استان و زنجیره تولید داشته باشیم. سرمایه گذاری در بخش صنعت بسیار گران تر از بخش های دیگر است ولی ما نگاهمان این است اگر صنایع مولد و ماد در استان شکل بگیرد، اینها زیر مجموعه ای خواهند داشت و زنجیره ای در کنار خود شکل می دهند که آنها به اشتغال ما کمک می کنند.
پتروشیمی ما رسما در اواخر سال 94 افتتاح شد و ما سال 95 پروانه بهره برداری اش را صادر کردیم. ظرفیت 2 خط تولید را داشت اما برای افزایش اشتغال، سال گذشته 20 درصد افزایش تولید پتروشیمی داشت و برای امسال 30 درصد را برنامه ریزی کردیم. علاوه بر این، گفتیم که به پتروشیمی به عنوان یک شهرک تخصصی نگاه کنید تا زنجیره ای شکل بگیرد. در این باره ما 4 مجوز صادر کردیم و تا الان 10 تا 15 درصد پیشرفت فیزیکی در واحدها داشته است. هدف ما در پتروشیمی جلوگیری از خام فروشی بود. این واحد پتروشیمی برخلاف پتروشیمی های خصولتی کشور، واقعا خصوصی است.

گفته می شود بخش قابل توجهی از واحدهای شهرک های صنعتی استان غیرفعال اند
**صفی خانی: در استان حدودا 14 شهرک داریم ولی 35 درصد از واحدهای آنها غیرفعال است. ما دو شهرک داریم که بیش از ظرفیت خودشان تولید می کنند مثلا در تولید گیاهان دارویی و یک شهرک هم در حال شکل گیری است. این نگاه باید عوض شود که همه واحدهای صنعتی باید فعال شود .
460 واحد سنگبری در استان لرستان داریم و عمدتا واحدهای سنتی هستند که از قبل از انقلاب شکل گرفتند و طرف اعتقادی ندارد که واحدش را بازسازی کند و سرمایه گذاری جدید کند و تکنولوژی جدید بیاورد. طرف به من گفته است که من هیچ بدهکاری ندارم و نمی خواهم واحدم را گسترش دهم. نگاه به واحدش به عنوان ملک است، نه یک واحد تولیدی. سنگبری های ما بیشتر از سایر واحدها غیرفعال هستند، حدودا 160واحد، به این خاطر که اغلب واحدهای سنتی هستند و بقیه شان با ظرفیت پایین کار می کنند. این در حالی است که سنگبری های مدرن ما حتی می توانند با رقبای خارجی شان رقابت کنند.
در سال های گذشته پایشی در حوزه های صنعتی انجام نشده بود اما از ابتدای امسال طرح پایش را وزارت صنعت انجام داده است که ظرفیت های آبی و برق، امکانات موجود، نفرات کارگر و غیره ثبت شدند و بر آن اساس واحدهای غیرفعال را اعلام کردند تا آمارهای دقیقی را تا مرحله آخر پایش ارائه دهند.
ما واحد پوشاکی داشتیم که پروانه بهره برداری آن قبل از انقلاب صادر شده بود ولی الان این واحد وجود ندارد و با کمک این پایش می توان مواردی از این دست شناسایی شوند و آمارهای شفاف ارائه دهیم. مساله واحدهای تعطیل و راکد معمولا در هر استان و حتی کل کشور وجود دارد ولی به نظرم باید ما ظرفیت های صنعتی را بررسی کنیم.
آمارهای موجود براساس نسبت ظرفیت اسمی و پروانه های بهره برداری موجود است. مثلا ظرفیت اسمی اشتغال صنعتی بسیار پایین عنوان شده است ولی در پایشی که صورت می گیرد این موارد به طور دقیق عنوان خواهد شد.

براساس آمارهای موجود سطح اشتغال چه میزان بوده است؟
**صفی خانی: ظرفیت اسمی حدودا 14هزار بوده است ولی دقیقا مطمئن نیستم.

گفته می شود حدودا 204 معدن در استان وجود دارد و حدود 40 درصدشان غیر فعال است
**صفی خانی: تعدادی از این معادن غیرفعال، معادن متروکه هستند و ظرفیت شان به پایان رسیده است. با این حال ما در چهار سال گذشته در معادن هم به لحاظ ظرفیت و هم تعداد رشد داشتیم. معادن غیرفعال و راکد به چند دلیل بوده است، اول اینکه ظرفیت شان تمام شده و برداشت غیراقتصادی است. دوم اینکه عمده معادن ما سنگ های زینتی اند ولی به لحاظ تنوع سنگ ها در بازار و سلایق گوناگون، معدن سنگ های چینی که ارزشمندترین معادن بودند، سنگ تراورتن جای آنان را در بازار گرفت و سنگ های ما بی ارزش شد. بسیاری از معادن الیگودرز و ازنا غیرفعال شدند و واقعیتش اینکه معدنکارهای ما ضرر کردند.
در بحث بازار نمی توانیم ما کاری کنیم چون سلیقه است که قبلا مردم سنگ چینی می خریدند اما الان سنگ های تراورتن و دیگر سنگ ها، مردم قیمت و کیفیت را مقایسه می کنند و انتخاب می کنند. با این حال امسال قدری شرایط متفاوت شد و اندکی استقبال به سنگ های چینی بود و ما امیدواریم در این مورد جهش خوبی داشته باشیم و ما معادن قدیمی را بازسازی و نوسازی کنیم.

مشکلات اقتصادی کلان کشور چه مقدار روی صنایع استان تاثیر گذاشته است؟
**صفی خانی: روی صنعت استان تاثیر بیشتری گذاشته است به این دلیل که عمده صنایع ما، مواد اولیه شان را از خارج کشور وارد می کنند، مشکلات ثبت ارز و غیره داشتیم و علاوه بر اینکه تاثیر بسیاری گذاشت و فشار بسیاری روی صنعت دارد ولی خدا را شکر ما افزایش صادارت داشتیم و تنوع محصولات ما نسبت به سال گذشته بیشتر بوده و کشورهای هدف ما هم افزایش پیدا کرده است و این نشان می دهد که این تنگناهای اقتصادی باعث شد تا ما کشورهای هدف بیشتری را پیدا کنیم، کیفیت محصولات و رقابت پذیری محصولات را بالا بردیم.

بیشتر محصولات صنعتی استان چه بوده؟
**صفی خانی: بیشتر پتروشیمی بوده است. شیشه، داروهای صادراتی، فرو آلیاژ ازنا بوده است. تولیدات پلاستیک، واحدی است که ما سریعا پروانه صادر کردیم و ظرف 6 روز، مقدار زیادی از تولیدات پلاستیکی را به عراق صادر کردیم. محصولات غذایی ما به 6 کشور کیک و بیسکویت صادر می کند. ترشک و لواشک هم جزو عمده صادرات ما بود.
رقم دلاری ما نسبت به میانگین کشور بالاتر است. ارزش محصولات ما برای صادرات نسبت به کل کشور بالاتر بوده است ولی وزنش کم شده است و در عوض ارزشش بالا رفته است.
در سال 92، هفتاد درصد محصولات ما معدنی یعنی خام فروشی بود ولی الان 2 درصدش معدنی است و بقیه اش فرآوری و محصول است.
کشورهای هدف ما سال گذشته 27 تا بوده است ولی الان 38 تا شده است. اقلام صادراتی 23 تا بوده الان 46 تا شده. به نوعی این جنگ اقتصادی به ما کمک کرده است و تنوع محصولمان و هم کشورهای هدف بیشتر شده است. ما اساس صنعت استان را بر عدم خام فروشی و تولید محصول گذاشته ایم.

واگذاری های صنایع در استان بحث برانگیز بوده است که به نحو درستی واگذار نشده اند و چه تعداد واگذار شده است؟
**صفی خانی: تمام واگذاری ها این گونه نبوده است مثلا آلیاژ ما، آهک هیدرات پل دختر، گچ لرستان، نساجی بروجرد، آلیاژ ازنا از جمله واحدهای واگذار شده اند که الان جزو بهترین صنایع اند و صادرات دارند. همه واگذاری ها بد نبوده است اما مثلا در پارسیلون مساله داشتیم که به اهلش واگذار نشد، قطعاتش را فروختند و نهایتا مدیران ارشد سازمان تصمیم گرفتند، کنسرسیومی با محوریت آتیه دماوند تشکیل دادند و برنامه جدیدی اجرایی خواهد شد.
صنعت پرس هم چند سالی معطل مانده بود، قیمت گذاری و واگذار کردند و الان یک فردی نقدی خریده است و خط جدید آن راه اندازی می شود. ماشین سازی ما به گروه آریا واگذار شد به سود دهی رسید اما بخاطر مشکلات حقوقی تعطیل شد که با حل این مشکلات باید آن را بفروشند یا فعال کنند. چرم و پوست واقعا بد واگذار شد و چند سال این واحد مانده است. یخچال سازی هم همینطور بود ولی محصولاتش قابل رقابت نبود.
واحدهای واگذار شده شامل گچ لرستان، فرو آلیاژ ازنا، آهک پل دختر، نساجی بروجرد، پارسیلون خرم آباد، شرکت پرس، شرکت ماشین سازی، پلی استر الیگودرز، چرم و پوست.
سازمان خصوصی سازی باید در اهلیت افراد و قیمت های واگذاری باید دقت بیشتری داشته باشد. در مورد واگذاری های اولیه که کارخانه هایی مثل پارسیلون ورشکست شد، ما ورود کردیم تا در واگذاری ها دقت بیشتری شود.

چقدر این واگذاری ها در سطح اشتغال استان تاثیرگذار بود؟
**صفی خانی: مثلا واحد پارسیلون بیش از هزار نفر در آن اشتغال داشتند ولی الحمدالله تمام مسائل و مشکلات پرسنلی پارسیلون حل شد و عمدتا هم بازنشسته شدند.
مشکلات ما در این واگذاری ها، راه اندازی مجدد است و مشکلات کارگری و جانبی نداریم. آخرین مشکل ما، صدر فولاد بود که با یک سرمایه گذار جدید مذاکره شد، کارها را راه انداخت و دو ماه حقوق داد و خط تولیدش هم راه اندازی می شود.

شما آینده اشتغال استان را چه طور می بینید؟
**صفی خانی: کار ما بسیار سخت شده است ولی ما متولی اشتغال نیستیم. ایجاد ثروت و تولید و بسترسازی برای سرمایه گذاری جدید وظیفه ما در صنعت و معدن است. این نگاه باید حاکم شود که اگر ما ایجاد بستر نکنیم، سرمایه گذاری جدید ایجاد نکنیم و آمارها را به سمت اشتغال زود بازده ببریم، اشتغال پایداری نخواهیم داشت.
اگر نگاه ما این باشد که شرایط را فراهم کنیم و یک زنجیره تولید داشته باشیم، اشتغال پایدار خود به خود شکل خواهد گرفت و هم نیروی فنی تربیت می شود و هم جوانان ما سرگردان شهرهای دیگر نمی شوند اما در شرایط جدید و با مراوداتی که با کشورهای دیگر داریم، خصوصا در انتقال تکنولوژی ها و سرمایه گذاری های مالی با مشکلاتی مواجه شدیم و باید بپذیریم.
تمام تلاش صنعت و معدن در سال جاری این بود که ظرفیت ها کاهش پیدا نکنند و ظرفیت های موجود را حفظ کنیم و خدا را شکر این اتفاق در استان ما افتاد.
اگر ما این دوران گذار را پشت سر بگذاریم، قطعا استان لرستان ظرفیت بالایی دارد و اعتقاد داریم که سرمایه گذاری های جدید می توانند کمک کنند. مثلا فاز اول لاستیک سازی 2 تا 3 هزار نفر اشتغال ایجاد می کند و ما به شدت دنبال کارهایش هستیم تا مشکلات را رفع کنیم.

مهم ترین موانع سرمایه گذاری استان لرستان چه مسائلی است؟
**صفی خانی: یک مساله کلی در بهبود اوضاع، وضعیت کسب و کار است و اگر رنکینگ فضای کسب و کار را بهبود ندهیم، مشکلاتی خواهیم داشت. در سال های اخیر هم به جای اینکه رتبه ما بالا آید پایین تر رفته است. یکی از موارد برای بهبود این وضعیت، مقررات زدایی است.
باور ما نسبت به سرمایه گذاری در بدنه کارشناسی دولت و مردم باید تغییر کند. ما باید اعتقاد به سرمایه گذاری و کار و ایجاد ثروت پیدا کنیم و وقتی اعتقاد پیدا کنیم پذیرش سرمایه گذار خارج از استان برای ما راحت تر خواهد بود. خودمان در امر سرمایه گذاری مشارکت بیشتری خواهیم داشت.
به نظرم اصل قضیه بهبود و ایجاد فضای سرمایه گذاری در استان لرستان، بحث فرهنگی و اجتماعی است تا بحث اقتصادی. اول بدنه کارشناسی دولت باید تغییر کند مثلا اینکه کاری باید در هشت روز انجام شود، هشت ماه طول می کشد و این روی سرمایه گذاری تاثیر می گذارد. فرایند سرمایه گذاری، فرایند سیالی است که باید سود ده باشد و کارها روان باشد.

چه جذابیت هایی استان لرستان را می توانید پیشنهاد دهید که خاص استان باشد و سرمایه گذار را جذب کند؟
**صفی خانی: نخست باید قیمت زیرساخت های سرمایه گذاری را پایین بیاوریم که سرمایه گذار به سرمایه گذاری در استان ما رغبت کنند. به طور مثال زمین برای ساخت شهرک صنعتی اگر در تهران متری 200 هزار تومان است ما باید متری 30 هزار تومان بدهیم.
زیرساخت های آب و برق و گاز را آماده کنیم و این جزو اولین شاخص های جذابیت های سرمایه گذاری داست.
در استان ما باید بیشتر به این مساله توجه شود که کسی که بیشترین کمک را می تواند بکند بخش خصوصیو نه دولتی است. وقتی سرمایه گذاری از بیرون نگاه کند که شرکتی در لرستان موفق بوده قطعا راحتتر برای سرمایه گذاری به استان می آید. ما در این بخش ضعیف بوده ایم و تشکل های صنعتی بیشتر می توانند در جذب سرمایه گذار موفق تر باشند.
ایجاد کنسرسیوم ها، پیوستن به هلدینگ های بزرگ و مهم تر از آن ایجاد صندوق سرمایه گذاری در استان است، مثلا بخش خصوصی یک صندوق سرمایه گذاری داشته باشد، منابع باهم تلقیق شود، می تواند سرمایه های بزرگی را در استان شکل دهند.
نوع کوچکش را در پتروشیمی تجربه کردیم، برای اینکه پتروشیمی سود داشته باشد، سرمایه گذار را مجاب کردیم که سرمایه را از استان بیرون نبرد، بلکه چهار طرح جدید اجرا کند.
اگر استاندار و نماینده های مجلس با سرمایه گذاران جلسه بگذارند که در استان سرمایه گذاری کنید، خوب است اما اینکه جمعی از سرمایه گذاران با ایجاد کنسرسیوم دیگر سرمایه گذاران را جذب کند بهتر جواب می دهد و جذابیت برای سرمایه گذاری بیشتر می شود.

** ایرنا: چرا شاخص استان در سهولت کسب و کار پایین است؟
**صفی خانی: این شاخص به دلیل وضعیت مشارکت بانک ها بود، چون مشارکت بانک های ما پایین بوده است.

در جمع بندی بفرمایید که آینده صنایع استان را چه طور می بینید؟
**صفی خانی: من بسیار به صنعت استان امیدوارم و اگر بتوانیم موانع استان را رفع کنیم، به رغم اینکه نگاه ها به استان کشاورزی است ما در حوزه های صنعتی و ایجاد زنجیره تولید ظرفیت بالا داریم.
نگاه ما این است که صنایع استان ما، صنعت سبز باشد و اگر مجوزهای زیست محیطی نداشته باشند، ما اجازه نمی دهیم که صنعتی شکل بگیرد. تلاش ما توسعه پایدار است که هم مسائل زیست محیطی و هم اشتغال پایدار را داشته باشد و آن نگاه کمک می کند که استان را حفظ کنیم. در استان ما دشت هایی افت کرده اند و دیگر نمی توان در آنها کشاورزی کرد و بهره برداری بد آب های زیرزمینی را داشتیم و ما الان خشکسالی داریم.
عمده مسائل ما فرهنگی اجتماعی و باورها بخصوص در فرهنگ کار است. ما در نیروهای فنی مشکل داریم و باید از این تنبلی خارج شویم. اولین مانع فرهنگی ما در توسعه باور، فرهنگ کار است که باید عوض شود و جوانان دنبال آموزش مهارت بروند.
ما تفاهم نامه هایی با دانشگاه ها داشتیم که مراکز رشد و صنعت داشته باشیم و اساتید هم در صنعت فعال شوند. الان تعدادی از واحدهای صنعتی ما واحدهای رشد و صنعت هستند.