به گزارش ایران اکونومیست به نقل از باشگاه خبر نگاران، طی تحقیقاتی که در پنج سال گذشته انجام شده است، ۲۰.۲ زوج‌ها نابارور هستند، یعنی از هر پنج زوج ایرانی یک زوج با مشکل ناباروری درگیر است، اما این به این معنی نیست که برای این زوج‌ها درمان‌های ناباروری مانند IVF انجام می‌شود، بلکه این افراد دچار تأخیر در باروری شده‌اند، تأخیر در باروری یعنی زوج‌ها یک سال به طور مداوم اقدام به باروری کرده‌اند، اما جنینی حاصل نشده است.
پیشرفت تکنولوژی و علم پزشکی تا حدی حسرت پدر و مادر شدن را از بین برده است، اما در این روزگار هم زوج‌هایی هستند که شنیدن صدای گریه فرزندشان برای آنها دلنشین‌ترین نوای هستی است، اما از این نعمت بی‌بهره‌اند، تکنولوژی‌های علم پزشکی همچنان در مسیر تکامل پیش می‌روند و حدود سه دهه است که رحم جایگزین جایگاه خود را در این علم باز کرده است.
برای بررسی این روش که چه زوج‌هایی باید از این شیوه درمانی استفاده کنند و حکم شرعی رحم جایگزین چیست با فرهاد یغمایی مسئول کلینیک درمان‌های جایگزین و اهدای مرکز درمان ناباروری ابن سینا، سهیلا انصاری‌پور، متخصص زنان، فلوشیپ نازایی و عضو هیئت علمی مرکز تخصصی و فوق تخصصی ابن سینا و سید احمد حسینی مدرس حوزه و دانشگاه گفت‌وگو کردیم که در ادامه مشروح آنها را می‌خوانید.
فرهاد یغمایی مسئول کلینیک درمان‌های جایگزین و اهدای مرکز درمان ناباروری ابن سینا درباره تاریخچه رحم جایگزین اظهار کرد: گاهی اوقات زوج‌های نابارور علی‌رغم انجام همه روش‌های پیشرفته درمانی، خودشان نمی‌توانند باردار شوند بنابراین باید با حضور یک نفر سوم بارداری اتفاق بیفتد که این بارداری ۲ قسمت عمده دارد، درمان با استفاده از جنین یا گامت (سلول جنسی) اهدایی و استفاده از رحم جایگزین، رحم جایگزین حدود سه دهه است که در دنیا قدمت دارد این روش باروری نخست در ایالت متحده آمریکا انجام شد سپس به سایر کشور‌های دنیا هم گسترش پیدا کرد.
وی بیان کرد: رحم جایگزین حاصل از نتایج پیشرفته روش IVF است، در گذشته روش‌های درمان‌های ناباروری ابتدایی‌تر بودند به طوری که گامت را از یک نفر می‌گرفتند سپس آن را به داخل رحم شخصی دیگری تزریق می‌کردند که اکنون این روش از نظر علمی، مسائل شرعی و اجتماعی قابل قبول نیست و انجام نمی‌شود، اکنون جنین را از زوج صاحب جنین می‌گیرند سپس رحم خانمی دیگر (شخص سوم) را آماده می‌کنند و جنین را به داخل رحم انتقال می‌دهند.
مسئول کلینیک درمان‌های جایگزین و اهدای مرکز درمان ناباروری ابن سینا افزود: رحم جایگزین توافقی است میان خانم صاحب رحم و زوجینی که به هر علتی نمی‌توانند جنین را در رحم خودشان پرورش دهند و باردار شوند.
یغمایی درباره حواشی رحم جایگزین تاکید کرد: داشتن فرزند بدون تجربه بارداری عملی لوکس تلقی می‌شود و یکی از حواشی این روش است که اکنون هم وجود دارد، بنابراین این موضوع پای برخی واسطه‌گران را به میان کشید و آنها از این شیوه درمانی سوء استفاده کردند، رحم اجاره‌ای واژه‌ای نادرست است، به این علت که این تصور را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند که برخی زنان فقط به این علت که از درد و رنج‌های ۹ ماه بارداری رهایی پیدا کنند، به این روش روی می‌آورند.
وی تصریح کرد: برخی نظریه پردازان در حوزه اخلاق می‌گویند که باید مواظب باشیم ارزش و کرامت زن در استفاده ابزاری از او در رحم جایگزین رعایت شود، بنابراین به این ترتیب این روش حاشیه‌هایی دارد، اما اگر در چارچوب ضرورت‌های درمانی از آن استفاده شود، رحم جایگزین برای زوج‌های ناباروری که نمی‌توانند جنین را در رحم خودشان حمل کنند بسیار کارآمد و راه‌گشاست.
مسئول کلینیک درمان‌های جایگزین و اهدای مرکز درمان ناباروری ابن سینا گفت: کشور ما قانون اهدا دارد که این قانون از سال ۸۲ مصوب شده است، اما تاکنون آیین‌نامه‌ای مشخص و مدون درباره نحوه دادن خدمات رحم جایگزین وجود نداشته است، بنابراین این روش که در مراکز درمان ناباروری انجام می‌شود، بر مبنای دستورالعمل‌هایی است که در این مراکز وجود دارند.
یغمایی اظهار کرد: روش رحم جایگزین به علت پیچیدگی‌های حقوقی، روانشناختی، پزشکی و اجتماعی که دارد باید در مراکزی جامع و چند تخصصی انجام شود تا بتواند پاسخگوی نیاز‌های زوج‌های نابارور باشد.
وی بیان کرد: ما در اهدای جنین قائل به محرمانگی هستیم، به این صورت که دهنده و گیرنده جنین نباید همدیگر را بشناسند، اما در رحم جایگزین صاحب رحم (گیرنده) و صاحب جنین یکدیگر را به خوبی می‌شناسند بنابراین باید با یکدیگر به تفاهم برسند و بر مبنای این تفاهم قرارداد‌های حقوقی را تنظیم و امضا کنند، در رحم جایگزین ما هم زمان با ۲ زوج مواجه هستیم که این کار را برای ما دشوارتر می‌کند.
مسئول کلینیک درمان‌های جایگزین و اهدای مرکز درمان ناباروری ابن سینا افزود: در مرکز ناباروری ابن سینا همانند سایر مراکز اهدا افرادی که قصد دارند از رحم جایگزین استفاده کنند به مرکز می‌آیند سپس بررسی‌های سلامت صاحبان جنین و رحم انجام و تاییدیه‌های متخصصان زنان، اورولوژی و دیگر رشته‌ها گرفته می‌شود؛ سپس آنها به واحد حقوقی می‌روند، در واحد حقوقی چند جلسه با صاحبان جنین و رحم صحبت می‌شود برای اینکه جزئیات و نکات حقوقی بسیار پیچیده و ظریف وجود دارد که آنها باید درباره این جزئیات به درستی روشن شوند؛ اتفاقاً مبلغ قرارداد آخرین نکته‌ای است که باید به آن توجه شود، پس از طی این مراحل اگر صاحبان جنین، جنین فریز داشته باشند، آن جنین را به رحم شخص سوم منتقل می‌کنند و اگر جنین باید تشکیل شود نخست جنین را تشکیل می‌دهند سپس جنین به بدن صاحب رحم انتقال پیدا می‌کند.
یغمایی یادآوری کرد: معضلی نسبتاً شایع که در رحم جایگزین با آن مواجه هستیم گرفتن شناسنامه برای این نوزادان است، مادر فردی است که نوزاد را به دنیا می‌آورد، اما در این مورد پدر و مادر اصلی اشخاص دیگری هستند، امیدواریم در قانون جدید به این نکات هم توجه بیشتر شود و ما بتوانیم تعاملی بیشتر با سازمان ثبت احوال داشته باشیم که این زوج‌ها بتوانند راحت‌تر شناسنامه فرزند خود را بگیرند.
همچنین در ادامه سهیلا انصاری‌پور متخصص زنان، فلوشیپ نازایی و عضو هیئت علمی مرکز تخصصی و فوق تخصصی ابن سینا در گفت‌وگو با خبرنگار حوزه بهداشت و درمان گروه علمی پزشکی باشگاه خبرنگاران جوان، درباره قدمت رحم جایگزین اظهار کرد: از سال ۱۹۷۸ میلادی پس از اینکه روش جدید IVF (لقاح خارج رحمی) به دنیا معرفی شد به نوعی هم درمان کسانی که مشکل رحمی داشتند برای باردار شدن مرتفع شد، یعنی این امکان برای این افراد وجود داشت که با گرفتن تخمک و اسپرم اشخاصی که والدین ژنتیکی جنین هستند و انتقال آنها به داخل رحم فرد سالم، آنها صاحب فرزند شوند.
وی بیان کرد: رحم ۲ نقش اصلی در فرآیند تولید مثل انسان دارد که نقش نخست آن عبور اسپرم از رحم و تشکیل جنین در آن و نقش دوم رحم پرورش، تکامل، نگهداری، حفظ جنین و در نهایت تولد نوزاد است.
این عضو هیئت علمی مرکز تخصصی و فوق تخصصی ابن سینا درباره اینکه چه اشخاصی باید از رحم جایگزین استفاده کنند، افزود: در افرادی که فاقد رحم هستند مانند اشخاصی که رحمشان را به علت جراحی، خونریزی‌های پس از زایمان یا وجود میوم‌های (فیبروم‌های) متعدد از دست داده‌اند (افرادی که عمل هیسترکتومی انجام داده‌اند.)، اصلاً جنینی تشکیل نمی‌شود.
انصاری‌پور تأکید کرد: در افرادی که بستر رحم در آنها به علت انجام کورتاژ‌های تشخیصی یا کورتاژ‌های پس از سقط جنین آسیب می‌بیند، ممکن است جنین تشکیل شود، اما بستر مناسبی برای رشد آن وجود ندارد.
وی درباره سندروم آشرمن تصریح کرد: این سندروم می‌تواند به علت تروما‌های (ضربه‌های) ناشی از عمل جراحی یا سقط‌های عمدی و غیرقانونی، چسبندگی‌های رحم را در فرد باعث شود بنابراین جنین نمی‌تواند در بستر رحم جایگزینی پیدا و رشد کند، برخی افراد هم به علت عفونت‌های ناشی از سقط‌های عمدی یا خود به خودی دچار سندرم آشرمن یا چسبندگی‌های رحم می‌شوند، در تعدادی دیگر از اشخاص هم بر اثر ابتلا به بیماری سل مخاط رحم به طور کامل آسیب می‌بیند و دچار چسبندگی می‌شود.
این متخصص زنان و فلوشیپ نازایی گفت: رحم برخی افراد به شکل مادرزادی کوچک بوده به عبارتی رحم آنها رشد و تکامل کافی پیدا نکرده است، آژنزی‌های رحم (سندروم راکی تانسکی) شایع‌ترین علت رحم تکامل نیافته این اشخاص است؛ بنابراین در این افراد تخمدان وجود دارد، جنین تشکیل می‌شود، ولی لانه گزینی انجام نمی‌شود.
انصاری‌پور اظهار کرد: در برخی افراد به علت ابتلا به اختلالات مادرزادی، رحم به شکل ناقص (تک شاخ، دو شاخ یا دارای دیواره کامل) است، در این اشخاص جنین تشکیل می‌شود، ولی به علت ناقص، کوچک یا دو شاخ بودن، رحم جنین را در سه ماهه دوم بارداری از دست می‌دهد، این افراد به سقط‌های مکرر سه ماهه دوم بارداری یا زایمان زودرس دچار می‌شوند، بنابراین اگر اشخاص به شکل مکرر با سقط سه ماهه دوم بارداری یا زایمان زودرس روبرو شوند باید از رحم جایگزین استفاده کنند.
وی بیان کرد: برخی زنان به علت ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای مانند مشکل قلبی حاد، پرفشاری خون شریان ریوی، لوپوس کنترل نشده و دیابت شدید به شکل کلی، سلامت لازم برای گذراندن دوران بارداری را ندارند بنابراین حاملگی برای آنها می‌تواند خطرناک باشد و سلامت مادر و جنین را به خطر بیندازد، در این موارد متخصصان زنان با هم فکری با گروه‌های داخلی یا سایر گروه‌ها این موارد را بررسی می‌کنند سپس جنین را تشکیل می‌دهند و آن را به داخل رحم شخص سوم منتقل می‌کنند.
این عضو هیئت علمی مرکز تخصصی و فوق تخصصی ابن سینا افزود: مشکلات مربوط به رحم (لوله‌های رحم و تخمدان‌ها) ۱۰ درصد از علل نازایی را تشکیل می‌دهند که تنها یک درصد از این مقدار مربوط به رحم جایگزین است.
وی تأکید کرد: میزان موفقیت در هر بار انجام عمل IVF به طور میانگین ۳۰ درصد است و این عمل به طور متوسط سه بار انجام می‌شود، ولی گاهی لازم است تا هفت بار هم تکرار شود، در مواردی که عمل IVF چندین بار تکرار می‌شود به نظر می‌رسد جنین و رحم هر ۲ طبیعی هستند، ولی لانه گزینی اتفاق نمی‌افتد به عبارتی در مرحله لانه گزینی مشکلات مولکولی وجود دارد؛ مرحله لانه گزینی بسیار پیچیده‌تر از تشکیل جنین است.
عضو هیئت علمی مرکز تخصصی و فوق تخصصی ابن سینا تصریح کرد: طبق بررسی‌های انجام شده علل شکست مکرر IVF در ۸۰ درصد موارد مسائل جنینی است و تنها در ۲۰ درصد موارد، مسائل مربوط به لانه گزینی در شکست مکرر IVF نقش دارند با این حال برخی محققان علت شکست مکرر IVF را مسائل جنینی می‌دانند، ولی بیشتر نظریه اول مطرح است، بنابراین یکی از موارد متفرقه رحم جایگزین مواردی است که علی رغم منتقل شدن جنین خوب، شکست مکرر IVF اتفاق می‌افتد.
انصاری‌پور گفت: در زنانی که دچار سقط مکرر به ویژه در هفته‌های نخست بارداری می‌شوند، مسائل جنینی علل عمده سقط مکرر هستند، در این مواقع جنین تشکیل می‌شود، اما رحم به طور طبیعی جنینی را که از نظر کروموزومی غیرطبیعی است، دفع می‌کند بنابراین سقط اتفاق می‌افتد، در افرادی که دچار سندروم داون هستند با غربالگری‌های سه ماهه دوم بارداری این سندروم تشخیص داده و دستور سقط آنها صادر می‌شود، اما در مواردی، غربالگری‌ها این سندروم را به درستی تشخیص نمی‌دهند یا در مواقعی بسیار اندک والدین اجازه سقط جنین را نمی‌دهند.
وی اظهار کرد: درست است که طبیعت انسان به شکلی بوده که جنین غیرطبیعی را دفع می‌کند، ولی بیشتر از سه تا چهار بار این اتفاق رخ نمی‌دهد بنابراین خانمی که ۶ تا هفت بار دچار سقط جنین شده است ممکن است نیاز به استفاده از رحم جایگزین داشته باشد.
این متخصص زنان، فلوشیپ نازایی بیان کرد: درباره شکست مکرر IVF و سقط مکرر جنین تشخیص استفاده از رحم جایگزین به همین سادگی نیست، در این موارد باید متخصصان ژنتیک، ایمونولوژی و زنان با هم به شکل تیمی تصمیم گیری کنند، متأسفانه افراد امروزه به مراکزی مراجعه می‌کنند که راحت برای آنها تشخیص استفاده از رحم جایگزین داده می‌شود در حالی که این روش درمانی چالش‌های زیادی دارد بنابراین باید به شکل همه جانبه بررسی شود، خانمی که قرار است جنین را به مدت ۹ ماه حمل کند اغلب طی سپری کردن این مسیر با مشکلاتی متعدد مواجه می‌شود.
انصاری‌پور یادآوری کرد: اگر رحم جایگزین از چارچوب علمی خودش خارج شود، احتمال ورود واسطه‌ها و از بین رفتن وجهه انسانی و خیرخواهانه این روش درمانی وجود دارد.
همچنین در ادامه سید احمد حسینی مدرس حوزه و دانشگاه درباره ناباروری اظهار کرد: امروزه تغذیه ناسالم نقشی موثر در ناباروری زوج‌ها دارد، از طرف دیگر رشد بسیار سریع مباحث پزشکی نحوه بارور شدن جدید را به جامعه معرفی می‌کند.
وی درباره ارکان رحم جایگزین بیان کرد: ما در رحم جایگزین سه رکن داریم، اسپرم (سلول جنسی نر) از مرد، تخمک (سلول جنسی ماده) از همسر آن مرد که بین آنها رابطه شرعی عهد و زوجیت موقت یا دائم برقرار شده است و نفر سوم که رحم خود را با گرفتن مبلغی یا بدون گرفتن مبلغ و اقدامی خیر خواهانه در اختیار زوجین قرار می‌دهد.
حسینی درباره حکم شرعی رحم جایگزین یادآوری کرد: رحم جایگزین امری حلال است، اما نباید مقدمات حرام از قبیل: نگاه کردن و تماس با فرد نامحرم در این بین مهیا باشد.
