به گزارش ایران اکونومیست؛ در سال ۱۹۵۳، اقتصاددانان اسلامی اولین تعریف بانک بدون بهره و اسلامی را ارائه کردند. با آغاز دهه ۱۹۶۰، تقاضاي روبه‌رشدي براي بانکداري مطابق با شريعت اسلام وجود داشت که در نهايت «بانك پس‌اندازمحلي ميت غمر» در مصر در سال ۱۹۶۳ توسط احمد نجار تاسيس شد، هرچند عمر اين بانك چهار سال بيشتر نبود اما در نوع خود بي‌نظير بود. بعدها در اغلب كشورهاي اسلامي اين حركت ادامه يافته و امروزه بانكداري اسلامي در سطح بين‌المللي حتي در كشورهاي غربي نيز جايگاه واقعي خود را پيدا كرده‌است.
در ایران به طورمشخص شهید محمد باقر صدر تحقیقات جامعی در اين زمينه انجام داده است. دليل اصلي طرح اين مساله آن بود که بسياري از شيعيان به بانک‌هاي به سبک غربي اعتماد نداشته و مساله ربا در آن بانک‌ها به سبك غربي براي آنها دغدغه بود تا جايي كه بسياري از آنها پول خود را به بانك‌ها نمي سپردند بنابراين براي حفظ امنيت بيشتر و رعايت شئونات اسلامي، سعي شد تا بانكداري اسلامي جايگزين بانكداري ربوي شود.
اساس بانکداری اسلامی، تسهیم سود، مشخص بودن مسیر مصرف منابع و نظارت بر عمليات بانکي مي باشد که حاصل بهره وري از عوامل توليد، بالاخص عامل کار و سرمايه است؛ ولي ربا حاصل بهره وري از پول است و صاحب سرمايه در تحقق آن مشاركت مستقيم ندارد، اما بانك اسلامي، وجوه نزد خود را بدون وام دادن بابهره در فعاليت‌هاي تجاري وسرمايه‌گذاري به كار مي گيرد؛ يعني براساس مشاركت درسود، و در صورتي كه فعاليت مورد نظر زيان كند بانك نيز همانند ساير شركاء در زيان سهيم خواهد شد.
در بانک‌های اسلامی شخص سپرده‌گذار بانک را وکیل خود می‌داند تا سرمايه‌گذاري کند و سود معامله را به او بدهد. بانك سود علي‌الحساب را در موعد روزانه، ماهانه يا سالانه پرداخت مي‌كند؛ اما سود قطعي را پس از گذشت مدت كامل معامله و محاسبات دقيق، پرداخت مي‌كند. بانك به‌عنوان عامل، حق عامليت و وكالت دارد.
قرض‌الحسنه نوآورانه‌ترین طرح بانکداری اسلامی
در مجموع برای شناخت بیشتر بانکداری اسلامی بايد گفت که طبق قانون بانکداري در ايران، اعطاي تسهيلات بانکي از راه ۱۱ عقد اسلامي مجاز انجام مي‌شود. اين عقود مجاز به شرح زير هستند: قرض الحسنه، مضاربه، مشاركت مدني، مشاركت حقوقي، فروش اقساطي، قرارداد سلف، اشاره به شرط تمليك، جعاله، مزاعه، مساقات و خريد دين.
قرض‌الحسنه، نوعی قرض است که در آن بهره‌ای در کار نباشد. در تعریف دیگر عقدي است که به موجب آن بانک‌ها (به‌عنوان قرض‌دهنده) مبلغ معيني را طبق ضوابط مقرر در دستورالعمل ذي‌ربط به اشخاص اعم از حقيقي يا حقوقي (به‌عنوان قرض‌گيرنده) به قرض واگذار مي‌كنند.
به عقیده کامران ندری، اقتصاددان و کارشناس بانکداری اسلامی، «قرض‌الحسنه» نوآورانه‌ترين طرحي بود که براي بانكداري اسلامي از سوي ايرانيان در دهه هاي گذشته ارائه شد.
رییس پیشین پژوهشکده پولي وبانکي، در اين خصوص مي‌افزايد: «بانکداري اسلامي در ايران با مطرح شدن قرض الحسنه رنگ و بوي ديگري يافت و هنوز هم شکل خاص خود را دارد و تاكيد مي كنم كه بانكداري اسلامي ما بومي است و در صورت توسعه اين نوع از تسهيلات‌دهي كه برآمده از فرهنگ قرآني نيز است، مي تواند جايگاه خود را در بانكداري اسلامي در سطح همه كشورهاي اسلامي به روشي كه مدنظر ماست، گسترش دهد.»
این اقتصاددان و کارشناس بانکداری اسلامی، تورم، سود سپرده بانکی و سپرده‌گذاري را از جمله مواردي مي‌داند که در قرض‌الحسنه به آن توجه مي‌شود.
ندری می افزاید: «در واقع سپردههای بانک‌ها سه نوع عمده: جاري، پس‌انداز و مدت‌دار هستند. سپرده‌هاي پس‌انداز و مدت‌دار، بر اساس رابطه حقوقي قرض با بهره‌اند؛ از نظر فقه اسلامي ربا بوده و حرام هستند و جايگزين آن سپرده پس‌انداز قرض‌الحسنه و سپرده سرمايه‌گذاري وکالتي شدند قرض الحسنه عقدي خيرخواهانه است.»
به اعتقاد این استاد دانشگاه، «برای تامین مالی خرد، قرض الحسنه براي جامعه و اقتصاد کارگشاست؛ ولي به دليل ارزان بودن تقاضاي آن زياد بوده و به‌الطبع عرضه آن محدود است؛ اما کساني که نياز کوچك و خرد دارند اعم از توليد كننده و مصرف كننده از تسهيلات قرض الحسنه بهره‌مند شدند. در واقع در نظام پولي و بانكي كشور هيچ نظامي مهمتر و بهتر از سيستم قرض‌الحسنه نيست كه نيازهاي خرد كشور را مرتفع سازد. حتي اين مكانيزم در كمتر كشوري در دنيا وجود دارد. به همين دليل قرض الحسنه يك نوع مكانيزم نوآورانه و برآمده از تعليمات شيعه است و تا حدود زيادي منحصر به فرد مي باشد.»
فاصله با بانکداری اسلامی حقیقی
امروزه، بانک‌های تجاری برای خوشایند سرمايه گذاران خود، بازدهي بالايي را برنامه ريزي مي کنند؛ چرا که در غير اين صورت ممکن است در جذب سرمايه جديد با شكست روبه رو شوند و همين عامل سبب شده است تا برخي از بانك‌هاي تجاري از بانكداري اسلامي فاصله زيادي داشته و در واقع صنعت بانكداري ما كمي از بانكداري اسلامي فاصله بگيرد.
مدیرعامل بانک انصار در این خصوص معتقد است «در نگاه اول ساده است. قانون بانکداری بدون ربا همان بانکداری اسلامي است؛ اما وقتي دقيق تر نگاه مي کنيد مي‌بينيد كه ما با بانكداري اسلامي حقيقي فاصله زيادي داريم. علت آن اين است كه بانك‌ها بازدهي‌هاي غيرمعقولي دارند اين بازدهي بالا و بعضا افسارگسيخته با روح بانكداري اسلامي مغايرت دارد.»
در بانکداری اسلامی و سیستم قرض الحسنه هدف کسب سود از پول و بازدهی افسارگسيخته از دادوستد پول نيست؛ بلکه پول بايد براساس کار افزايش يابد. دكتر ابراهيمي مي گويد: «در نظام اقتصادي اسلامي، پول، خودش خلق پول نمي كند، بلكه ارزش‌افزوده پول بايد بر اثر «كار» و «توليد» باشد. بنابراين در الگوي بانكداري‌اسلامي، «كار»، ملاك توليد ارزش است.
در چنین روشی، سودتضمینی وجود نداشته و بانک‌ها واسطه مالي بوده و چند ذينفع دارند. به عنوان مثال، در بانکداري‌اسلامي، بانک در تسهيلاتي چون مضاربه واسطه است.
مدیرعامل بانک انصار در این خصوص معتقد است : «بانک، پول سپرده گذار را می‌گیرد و انرژي خود را صرف ساز و کارهاي مديريت ريسک و كنترل گيرنده تسهيلات و زيرساخت هاي اطلاعاتي ـ عملياتي مي كند تا اين پول به افراد و پروژه‌ها اختصاص يابد. در واقع هيچ تعهدي مبني بر سود تضمين‌شده نبايد به سپرده‌گذار داده شود؛ زيرا شرايط كار و بازار تعيين كننده ميزان سود است. ابتدا بايد سود محقق شود تا سود سپرده گذار هم مشخص شود. و در نهايت اينكه اين ويژگي‌ها و نوع نگاه نشان مي‌دهد توليدگرايي خاصيت اصلي بانكداري اسلامي است و با سود جويي غير مسئولانه به مسئوليت هاي عدالت محور خواهيم رسيد.»
بخش تولید تشنه بانکداری اسلامی
در سال‌های اخیر به دلیل شرایطي خاص، اقتصاد ايران تورم و رکود را بعضا به طور همزمان تجربه کرده است. در شرايط تورم و رکود همواره تامين مالي ارزان براي بخش توليد اهميت فراوني پيدا مي کند. به گفته عباس ارگون «توليد، تشنه بانكداري اسلامي است. البته به معني اخص و دقيق كلمه دنبال بانكداري اسلامي، نه اينكه با نام بانكداري اسلامي سودهاي آن‌چناني دريافت كنند و تسهيلات گران قيمت پرداخت كنند. »
عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی، معتقد است: «درواقع تولید در شرايط امروز، تنها با پول ارزان قيمت رونق مي گيرد، زيرا هزينه هاي توليد بيش از اندازه بالا رفته و با مشکل زيادي روبروشده است. يکي از راه هاي مهم در اين حوزه جمع منابع براي قرض الحسنه است و بانک‌ها براي اشتغالزايي بايد تشويق‌هاي بيشتري براي جمع‌آوري پول ارزان ارائه کنند و آن را به بخش توليد هدايت كنند؛ مگر نمي گوييم نقدينگي بالاست؟ اين نقدينگي را از طريق قرض الحسنه به بخش توليد هدايت كنيد.»
اما بودن پول ارزان ضعف‌هایی را ایجاد می کند به عنوان مثال در بسياري از مواقع برخي از رانت‌خواران از رانت خود استفاده و به نام توليد، تسهيلات ارزان دريافت کرده اما آن را در جايي غير از توليد سرمايه‌گذاري کرده اند.
آرگون معتقداست: « برای هدایت پول ارزان و تسهیلات قرض‌الحسنه‌ای به سمت توليد بايد کارهاي نظارتي دقيقي انجام شود چرا که بدون کنترل و نظارت بسيار تسهيلات ارزان را به سمت مصرف برده و حتي در برخي مواقع آن را تبديل به ارز کرده و از كشور خارج مي كنند؛ بنابراين بدون كنترل دقيق اين پول ارزان به سمت توليد حركت نمي كند.»
مسیر توسعه از درگاه بانکداری اسلامی
در نتیجه، برای ایجاد فضای کسب و کار، بايد سراغ تامين مالي کم هزينه رفت. مهمترين تامين مالي ارزان و مفيد در صنعت بانکداري ايران، قرض‌الحسنه است. براي اينكه اين فرهنگ در بين اقشار جامعه گسترش يابد تا سپرده‌هاي خود را بصورت قرض الحسنه نزد بانك ها سپرده گذاري كنند بايد، نسبت به مزاياي اين روش اطلاع رساني و فرهنگ سازي كرد تا مسير توسعه كشور هموار شود و به كمك آن كارآفريني و اشتغالزايي كرد و لازم است تا مردم به يقين برسند كه براي رسيدن به توسعه پايدار بايد تامين مالي درستي براي فضاي كسب و كار انجام داد و اين امر جز از درگاه بانكداري اسلامي و قرض الحسنه ميسر نمي‌شود.
