به گزارش ایران اکونومیست؛ بعد از تحریم‌ها دولت در تلاش است تا از ظرفیت‌های بخش خصوصی به منظور فروش نفت بهره ببرد. حال به نظر می‌رسد با تلاش تیم اقتصادی دولت بورس نفت به ساختاری با قوام در ساختار اقتصادی کشور بدل شده است.
اسحاق جهانگیری 10 تیرماه سال جاری در مراسم روز ملی صنعت و معدن خواهان مشارکت بخش خصوصی در خرید نفت خام کشور شد و گفت بخش خصوصی صادرات نفت را هم برعهده بگیرد. معاون اول رییس‌جمهور در این مراسم گفته بود: «نفت خام ایران در بورس داخلی عرضه خواهد شد و بخش خصوصی می‌تواند بطور شفاف نفت بخرد و صادر کند.» جهانگیری هدف از این کار را شکست سیاست‌های امریکا در تحریم کامل نفت ایران عنوان کرد. حدود چهار ماه بعد از دعوت جهانگیری از بخش خصوصی برای مشارکت در خرید و صادرات نفت، بالاخره در ششم آبان ماه نفت خام ایران به طور آزمایشی در بورس انرژی عرضه شد. در مرحله نخست فروش نفت که در آبان ماه سال جاری بود، یک میلیون بشکه نفت خام عرضه شد، اما معادل 280 هزار بشکه به نرخ بشکه‌ای 74 دلار و 85 سنت به فروش رسید.
در مرحله دوم که در بیست آبان برگزار شد، بشکه‌های فروش‌رفته به 700 هزار بشکه رسیدند که هرکدام به نرخ 64 دلار و 97 سنت معامله شدند. نکته دیگر در خصوص فروش مرحله دوم این است که سه خریدار، بشکه‌های نفت را خریدند که اطلاعات همه آنها در بورس محرمانه است و انتشار آنها جرم تلقی می‌شود، مگر آنکه یک خریدار خود به این اقدام دست بزند. تاکنون، شیوه فروش نفت در بورس انرژی 20 درصد ریالی و 80 درصد ارزی بوده، اما با توجه به درخواست‌ها و پیشنهادات مطرح شده قرار است از این پس امکان خرید به صورت 100 درصد ریالی نیز فراهم شود.
**مجوزها صادر شد
بیژن زنگنه، وزیر نفت برای مرحله سوم فروش نفت در بورس مجوز لازم از سران سه قوه را اخذ کرد تا سه میلیون بشکه نفت در بورس به صورت 100 درصد ریالی به فروش برسد. زنگنه در اوایل ماه جاری اعلام کرده بود که گزارش دو مرحله فروش قبلی به شورای عالی اقتصادی قوای سه‌گانه ارایه شد. عضو کابینه دولت دوازدهم با اشاره به وضعیت فروش نفت‌های خریداری شده در بورس، تصریح کرد: خریداران نفت در بورس توانسته‌اند طلای سیاه را صادر کنند و مشکلی در این زمینه وجود نداشته است.
**فروشنده تک، خریداران خاص
بورس نفت مانند تمام نهاد‌های اقتصادی نوپا با نقاط ضعف و مثبت همراه است. تا به امروز دو مرحله نفت خام در بورس عرضه شد و قرار است در اول بهمن ماه نیز مرحله سوم آن آغاز شود. شاید یکی از نکاتی که عرضه نفت را در بورس از سایر کالاهای حاضر منفک می‌کند، قیمت اعلام‌شده قبلی است. ماهیت بورس به این‌گونه است که کشف قیمت از طریق مکانیزم بازار و با تعداد زیاد خریدار و فروشنده رخ می‌دهد؛ در حالی که در عرضه نفت در بورس، فروشنده فقط یکی است و خریدار نیز تعداد محدودی از افرادی هستند که اطلاعات‌شان نیز محرمانه تلقی می‌شود؛ به بیان دیگر به دلیل ماهیت این کالا و براساس ضوابط امور بین‌الملل شرکت ملی نفت، خریداران نفت در بورس یا باید پالایشگر باشند یا از شرکت‌های مشخص و شناسنامه‌دار تجارت نفت باشند که با پالایشگاه‌های خریدار نفت ایران قرارداد داشته باشند.
برخی معتقدند راه‌اندازی بورس نفت در دل ساختار بورس انرژی در ایران اتفاق میمون و مبارکی است و باید به دیده منت به آن نگریست. و بعد از راه‌اندازی و خروج از فاز آزمایشی به مانند بورس‌های انرژی لندن و ژاپن می‌تواند کارا باشد. اما برای تحقق این امر باید قیمت‌گذاری دستوری، انحصار در فروش و تعداد کم خریداران از این قاعده حذف شود. هر چند بنا به دلایلی نمی‌توان انحصار در فروش را کم کرد چرا که طبق قوانین کشور، دولت تنها فروشنده نفت است. نکته دیگر این است که ساز و کار بورس نفت براساس بازار آزاد و مبتنی بر عرضه و تقاضاست.
سمت عرضه‌کننده آن شرکت ملی نفت قرار دارد که با مشکلی مواجه نیست و امکانات کشور نیز به گونه‌ای است که بتواند نفت را بدون مشکل استخراج کرده و در بورس عرضه کند. اما مشکل اساسی، در سمت تقاضا است. با توجه به تحریم‌ها و نوپا بودن بورس نفت کشور، بازار مناسبی برای تقاضای آن و حضور شرکت‌های خصوصی خارجی در آن تا به امروز وجود نداشته است. نکته دیگر در بورس‌های نفت جهان این است که بشکه‌های نفتی به وسیله اوراق و به میزان بسیار محدود به صورت فیزیکی معامله می‌شوند. این موضوع در میان‌مدت و بلندمدت می‌تواند بر روند کارایی بورس نفت تاثیرگذار باشد. اما باید به تفاوت بازار ایران از سایر کشورها نیز اشاره کرد. زمانی که کشور درگیر تحریم‌ها بود، عمده خریداران نفت ایران، عمدتا مشتریان قدیمی بودند که تحریم‌ها تاثیری در خریدشان نداشت.
پس در شرایط تحریمی باز هم به سراغ شرکت ملی نفت می‌روند و نفت‌شان را خریداری می‌کنند. در این صورت بخش خصوصی راهی طولانی و سخت در پیش دارد تا بتواند مشتری‌های قدیمی را راضی به خرید نفت کند.
**می‌توان بهتر شد
نباید از راه‌حل‌های هر چند مقطعی برای دور زدن تحریم‌ها به‌خصوص در بخش نفتی گذشت. راه‌اندازی بورس نفت و دخیل کردن بخش خصوصی در خرید و فروش آن، گرچه ایده‌ای خام است و چنان که گفته شد معایب خودش را دارد، اما می‌تواند قدری از تعلل‌ها و از دست رفتن فرصت‌های ارتقای اقتصادی کشور که در تحریم قبلی از دست رفت را جبران کند.
زمان زیادی از راه‌اندازی بورس نفت نمی‌گذرد که عرضه نفت به مرحله سوم رسید؛ البته قبل از هر‌گونه پیش‌بینی در خصوص ادامه روند عرضه نفت در بورس، باید به این نکته اشاره کرد که کشور در شرایط عادی به سر نمی‌برد و راه‌اندازی بورس انرژی در شرایط فعلی نیز اقدام در خور توجه است.
