مدرن سازی نظام آماری و شفاف سازی ضرورتی انکار ناپذیر

به گزارش ایران اکونومیست؛ اگر چه در تقویم جهانی 20 اکتبر مقارن 28 آبان ماه، روز جهانی آمار است، اما در ایران روز یکم آبان ماه روز آمار و برنامه ریزی در تقویم ملی ثبت گردیده است.
از جنبه تاریخی، اداره ثبت احوال ایران در سال 1297و به دنبال مکانی برای ثبت وقایع چهارگانه تاسیس شد. با ثبت اطلاعات چهارگانه تولد، مرگ، ازدواج و طلاق از جانب این سازمان، نیاز و ضرورت اطلاع از میزان جمعیت کشور و تعیین سازمانی که به گردآوری چنین اطلاعاتی بپردازند مورد توجه قرار گرفت و به دنبال آن آیین نامه ای برای تفویض مسوولیت به اداره ای که مسوول آمار باشد در سال 1303 تصویب گردید.
براساس این مصوبه مسوولیت گردآوری و جمع کردن آمارهای مورد نیاز به عهده وزارت کشور گذاشته شد و در خرداد ماه سال 1318 هجری شمسی اولین قانون سرشماری در مجلس شورای ملی تصویب شد. در اسفند ماه سال 1331 هجری شمسی سازمان همکاری آمار عمومی تشکیل شد و در فروردین ماه سال 1332 هجری شمسی ، قانون آمار و سرشماری به تصویب رسید.
در تمامی این سالها و به موازات پیشرفت فناوری و مدرن شدن زندگی اجتماعی، به کارگیری شیوه های مرسوم آمارگیری در دنیا کم کم تغییر یافت و پس از گسترش چشمگیر اینترنت، گردآوری اعداد و ارقام بیش از پیش در این حیطه قوت یافت.
به رغم گسترش امکانات جهانی و ملی در این زمینه اما تا دوره قبلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن در ایران هنوز گردآوری و متمرکزسازی داده ها حاصل از مراجعه حضوری و خانه به خانه مامورین سازمان آمار ایران بوده است. داده هایی که البته شروع تکمیل اینترنتی آن زده شده و عده ای هم از همین طریق اقدام به تکمیل و ارسال اطلاعات خود کرده اند.
سیاست و روش مدنظر «امیدعلی پارسا» رئیس فعلی سازمان آمار ایران، مبتتنی بر تجهیز و حرکت به سمت یک نظام مدرن آماری در ایران، به دلیل مزیت های زیاد آن است. سیاستی که البته با چالش هایی همراه است. به صورتی که پارسا در آخرین مصاحبه خود با رسانه ها اعلام کرد که متاسفانه همکاری با این سیستم و روش به درستی صورت نگرفته و سازمان ها به صورتی سلیقه ای برخورد می کنند.

**مدرن سازی نیازی غیرقابل انکار
«ایوب فرامرزی» دکترای اقتصاد و معاون پژوهشی پژوهشکده آمار در این رابطه  گفت: کشورهای پیشرفته سعی کرده اند تا به سمت مدرن سازی نظام آماری حرکت کنند. مدرن سازی ابعاد و وجوه متفاوتی دارد که یکی از آنها حرکت کردن به سمت آمارهای ثبتی-مبنا است. یعنی دیگر نیازی به آمارگیری به معنای مراجعه حضوری مامور برای ثبت آمار نداریم چراکه همه آمار و ارقام و اطلاعات به شکل یکجا در سامانه هایی نظامند ثبت می شوند و در اختیار متخصص مربوطه قرار می گیرند و او با استفاده از ابزارها و فرایندها و روش هایی که دارد این آمار و ارقام را فرآوری می کند و نتیجه ای که می خواهد را از این اطلاعات می گیرد. این روش جایگزین پرسشنامه کاغذی و خودکار و مراجعه حضوری به درب کارخانه ها، خانه های مردم و ... است که سابق بر این افراد می کردند و برمی گردانند و این با خطاهایی که به هر حال وجود داشت، وارد کامپیوتر می شد.
وی افزود: به جای این کار دارند مساله ثبتی مبنا را دنبال می کنند. در کشور ما هم دو سال است که در مرکز آمار مساله به شکل جدی در حال پیگیری است و در حوزه آمارهای ثبتی و مبنا و مدرن سازی نظام آماری اقدامات خوبی انجام داده اند. ضمن این که آقای نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور هم همکاری های خوبی در ارتباط با این مساله با آقای پارسا رئیس سازمان آمار ایران، کرده اند.
فرامرزی ادامه می دهد: البته مجلس شورای اسلامی هم در حال انجام دادن اقدامات موثری در راستای کمک به این مساله است. البته کشورهای پیشرفته تر خیلی پیش از این ها این مساله را شروع کرده اند ولی جای شکرش باقی است که آقای پارسا با درک موقعیت و شرایط سعی کرده است تا تمام هم و غم خودش را برای مدرن سازی نظام آماری بگذارد. گام بزرگی هم که در این زمینه برداشته اند تهیه قانون آمار کشور است که قبلا خیلی قدیمی و اگر اشتباه نکنم متعلق به قبل از انقلاب بود که پس از انقلاب مورد بازبینی مختصری قرار گرفت.
«ولی الان قانون آمار توسط مرکز آمار ایران بازنویسی شده و در حال نهایی شدن است تا به مجلس شورای اسلامی تقدیم و تصویب شود. گام بزرگ دیگر بحث اصلاح و تعدیل قانون آمار متناسب با نیازهای حال کشور است. قانون آمار شکل نرم افزار دارد و باقی اقدامات سخت افزاری هستند که انشاالله اینها در کنار همدیگر بتوانند یک نظام آماری مدرن را ساماندهی کنند».

**آمارها باید یکپارچه شوند
فرامرزی در پاسخ به این سوال که عملکرد سیستم ثبتی-مبنا چگونه است  پاسخ داد: سیستم ثبتی-مبنا یک منبع و بانک اطلاعاتی است که همه اطلاعات قرار است آنجا جمع شوند و این اتفاق باعث می شود تا تمام آمار و ارقامی که جمع آوری می شوند، استاندارد باشند. بعضی اوقات دستگاهی آماری را جمع می کند اما چون استاندارد نیستند قابلیت استفاده ندارند.
'این یک یکپارچه شدن باعث می شود تا یک روند و رویه مشخص برای جمع آوری آمار و ارقام استاندارد و در نتیجه استفاده از آنها فراهم شود. از دیگر فواید این سیستم جلوگیری از پراکنده بودن این آمار و ارقام است. آمار و ارقام یک کالای عمومی است. کالایی که متعلق به همه افراد جامعه است. اگر این آمار و ارقام که هزینه زیادی هم برای جمع آوری آنها صرف می شود پخش و پراکنده باشند، باعث می شود تا امکان استفاده کارآمد و مناسب از این آمار و ارقام را نداشته باشیم. لذا این یکپارچگی، در عین حال باعث کارآمدی صرف هزینه ها می گردد. ضمن این که این یکپارچه شدن داده ها در یک بانک اطلاعاتی یا پایگاه، امکان دسترسی مفید و موثرتری به آن ها را ایجاد می کند و این فایده را دارد که احتمال مفقود شدنش کمتر می شود و بطور کلی کاستی های سیستم سنتی را ندارد. '

**آمار کالایی متعلق به همه مردم است
فرامرزی همچنین درخصوص عدم همراهی برخی سازمان ها با نظام مدرن آماری، گفت: برخی سازمان ها از این که بخواهند آمار و ارقام و اطلاعاتشان را در اختیار یک مرجع نظام آماری یکپارچه تحت عنوان نظام آماری مدرن قرار بدهند، پرهیز می کنند. و متوجه نیستند که آمار هم همانند بسیاری از کالاهای عمومی متعلق به کل جامعه است و هزینه ایجاد و جمع آوری آن از بیت المال بوده است، پس دلیلی برای حبس آن وجود ندارد.
این عضو هیئت علمی پژوهشکده آمار در جواب دلیل این رفتار گفت: دلیل این رفتار از چند حالت خارج نیست: یا این آمار و ارقام برایشان مزیت هایی را ایجاد کرده است و نگران از دست دادن این مزیت ها هستند. دلیل دیگر این است که امکان دارد نگرانی هایی در باب مساله محرمانگی داشته باشند. و دلیل آخر پایین بودن فرهنگ آماری است. یعنی ما هنوز به این مرحله نرسیده ایم که بفهمیم مثلا دارایی که من در اختیار دارم و از بیت المال تهیه شده است متعلق به من نیست و متعلق به همه مردم جامعه است.
فرامرزی در پاسخ به این سوال که منافعی که سازمانها را از انتشار اطلاعات باز می دارد چه چیزهایی است، تصریح کرد: مثلا این که فردی به آمار و ارقامی دسترسی داشته باشد می تواند از این ارقام استفاده یا خودش را مطرح کند و در ساده ترین حالت با آن یک سری کارهای علمی انجام دهد.
'مثلا وزارت بهداشت یک پروژه به اسم 'دی.اچ.اس' یا 'یو.اچ.اس' را انجام داده که از پروژه های مهم است و این اطلاعات میزان بهره مندی خانوارها از خدمات سلامت است، برای این که محققین بتوانند از این آمار و ارقام استفاده کنند. این یک مثال بود که من در جریان آن هستم و مزیت های دیگری هم هست. مثلا بالا بردن قدرت چانه زنی یک سازمان که ممکن است منافع اقتصادی و موقعیتی با خودش به همراه داشته باشد. این موقعیت به واسطه در اختیار داشتن آمار و ارقام موضوعیت دارد وگرنه عمومی شدن آنها ممکن است موقعیت فرد را تنزل دهد.'

**وضعیت آمار در ایران بهبود یافته است
«یزدان پناه» هیئت علمی گروه پژوهش های آماری و فناوری اطلاعات در موسسه آموزش عالی نیز  گفت: ما ناگریز از استفاده از آمار هستیم چون پیش نیاز برنامه ریزی استفاده و داشتن اطلاعات و آمار و ارقام است. مخصوصا در مباحث توسعه، یکی از نکات خیلی خوبی که در کشور ما پیش آمده بهره گیری استنباطی از مباحث آماری است. و به خصوص در برنامه پنجم و ششم دولت به طور شایسته ای از آمار و ارقام در تصمیم گیری های کلان کشوری استفاده کرد. و از طرف دیگر ما چون باید برنامه 1404 را می نوشتیم و تدوین می کردیم در این برنامه همه مستندات بر اساس مستندات آماری تهیه شده است و تحقق پیش بینی ها برای 20 سال از دل آمار مورد استفاده در بخش های مختلف انجام شده است.
وی تصریح کرد: وضعیت کشور ما به لحاظ بهره گیری از آمار نسبت به گذشته بهتر شده و میل به مصرف در همه دستگاه ها منطقی شده است. این داده ها همواره عملی بوده اند و هرچه به جلو رفته ایم دایره استفاده از آمار هم در سطح دولت هم وزارت خانه ها و هم در سطح بخش ها بهتر شده است؛ و سازمان هایی که مسوول پرورش داده ها هستند در سطح وزارت خانه ها دفاتر رسمی ای را دارند یا دارای دفتر رسمی شده اند و اصولا معاونت های برنامه ریزی و توسعه، دفاتری را برای پردازش اطلاعات دارند.
یزدان پناه افزود: به عنوان مثال در خود وزارت علوم بیش از 45 سال است که موسسه پژوهش و برنامه ریزی وظیفه اش پرورش داده ها در زمینه دانشجو، استاد و اطلاعات آموزش عالی بوده است. گزارش های بسیار سنگین و خوبی هم تولید شده است. و این وضعیت تداوم یافته و روزبه روز بهتر از قبل شده است. مثلا امسال ما توانسته ایم که یک سایت الکتریکی ایجاد کنیم که بیشتر از فناوری استفاده می شود و کل آمار آموزشی کشوری در زمینه تعداد دانشجو ومشخصات ثبت نام ها و فارغ التحصیلان دانشگاه ها در نرم افزای که به اسم «سهام» نامگذاری کرده ایم، پرورش، پردازش و جمع آوری می شود. و این اتفاق بسیار میمون و جالبی است.

**آمار سازی قابل شناسایی است
این هیئت علمی گروه پژوهش های آماری در ارتباط با مساله افزایش آمارسازی، خاطرنشان کرد: آمارسازی پدیده نحسی است که در بعضی از موارد رخ می دهد. زمانی که یک مدیر به خاطر ریسک برنامه ریزی اش، وقتی زمان کم می آورد یا هزینه انجام آن کار آماری را ندارد، مجبور است آمار را بسازد، متوسل به استفاده از آن می شود. این موارد زیاد نیست و البته قابل تعمیم هم نیستند. این مساله خواستنی و مطلوب و زیاد نیست اما اتفاق می افتد. این پدیده خوبی نیست به ندرت اتفاق می افتد و عمدتا مچ آمار ساز گرفته می شود و آن آمار قابل استفاده نیست.