هماهنگی و همسویی راهکاری موثر برای توسعه پایدار آبخیزها

به گزارش ایران اکونومیست؛ امروز اجرای پروژه های آبخیزداری به عنوان یک روش علمی و ارزشمند برای حفظ منابع خاک ، گیاه و آب به شمار می رود چراکه اگر به این منابع توجه کافی نشود ، عوارض ناشی از کم بارشی و خشکسالی دامان طبیت و داشته های ملی را فرا خواهد گرفت و حیات انسانی و جانوری را به مخاطره خواهد انداخت.
در زمان حاضر گسترش بیابان ها و وقوع پدیده گرد و خاک از مهم ترین معضلاتی است که مناطقی از ایران و جهان را درگیر خود کرده است ، معضلی که بسیاری از کشورها درگیر خطرات زیست محیطی کرده است.
اکنون توسعه پروژه های آبخیزداری از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی طبق دستور مقام معظم رهبری
با رویکرد مناسبی در کشور اجرایی شده بطوریکه 200 میلیون دلار برای این گونه فعالیت ها اختصاص یافته است.
براین اساس اجرای این پروژه ها با نگاه به معیشت جوامع محلی و حفظ و تقویت داشته های طبیعی با روندی متفاوت از گذشته پیش می رود لیکن می بایست نوع نگاه ها و کارکرد اجرای این طرح ها با همسویی بیشتری همراه شود.
طبق بررسی ها، مشارکت مورد نظر در انجام این طرح از نوع کارکردی است به نحوی که دست اندرکاران دولتی و غیردولتی برای پیگیری اهداف از پیش تعیین شده مرتبط با پروژه های آبخیزداری مشارکت داشته و برنامه های پیشنهادی را پس از تهیه گزارش تحلیل وضعیت موجود، به طور هماهنگ در قالب یک برنامه عمل مدیریت مشارکت برای هر محدوده آبخیز ارایه می کنند.
به همین منظور اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز نشستی با حضور نمایندگان دستگاه های دخیل در فعالیت های روستایی و بخش آبخیز و همچنین نمایندگان جوامع محلی برگزار کرد.
مدیرکل منابع طبیعی وآبخیزداری استان البرز در این نشست گفت: اتفاقی که در سال 97 در مجموعه سازمان جنگل ها رخ داده شاید در طول تاریخ بیش از 100 ساله این سازمان که نتیجه نگاه مسئولین به این بخش است ، بی نظیر بوده است.
حامد فرضی افزود: مقام معظم رهبری برداشت بودجه ای بالغ بر 200 میلیون دلار را از صندوق ذخیره ارزی به صورت 100 درصد نقدی مصوب کردند که سهم البرز از این بودجه حدود 18 میلیارد تومان است.
وی بابیان اینکه این پروژه ها به منظور تامین منابع آبی پایدار در استان اجرایی می شود، اظهار داشت: البرز استانی خاص است که به دلیل وجود 2 سد بزرگ و پراهمیت کرج و طالقان نقش زیادی در زمینه های کشاورزی، صنعت و منابع طبیعی دارد.
وی گفت: طرح های آبخیزداری شامل فعالیت هایی در بخش های جنگل کاری و مرتعداری نیز می شود به طوریکه در سه ماهی که از شروع این فعالیت ها پس از اختصاص بودجه از صندوق ذخیره ارزی می گذرد، روند فعالیت ها به گونه ای بوده که با همکاری تمام مردم حوزه آبخیز، نمود خوبی داشته است.
فرضی ادامه داد: منابع آب بحث روز کشورها همچون ایران است که به لحاظ تراکم جمعیتی و اقدامات نامناسبی که در این استان و کشور صورت رفته شرایط را برای آب دچار چالش جدی کرده و به همین لحاظ برای الفبای آب در حوزه های آبخیز باید با تمهیدات جدی ولازم، خسارات را به حداقل رساند.
وی بیان داشت: مشارکت مردم به عنوان یکی از طرح های الگویی که اثرات خوبی به دنبال دارد به عنوان یکی از برنامه های دراز مدت منابع طبیعی است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز افزود: سعی شده پروژه های اجرا شود که حضور مردم در آن چشمگیر باشد که اگر غیر از این باشد اثرات و نتایج مطلوبی نخواهد داشت و فرهنگ سازی یکی از برنامه هایی است که در پروژه ها در دست اقدام داریم.
وی اضافه کرد: 30 درصد پروژه ها در20 محدوده آبخیزبحرانی استان با مشارکت مردم در نظر گرفته شده است زیرا اگر فرد آگاهی کامل در نگهداری پروژه ها داشته باشد در نگهداری پروژه همت بیشتری خواهد داشت.
فرضی بیان داشت: بایستی شرایط به گونه ای سوق داده شود که افرادی ساکن در بخش آبخیز و روستاها از حداقل ها حداکثر بهره وری را داشته باشند که نتیجه اثرات این مشارکت را می توان در مقوله های مختلف از جمله گردشگری و بوم گردی دید.
مدیر دفتر حفاظت از منابع آب شرکت آب منطقه ای استان البرز نیز در این نشست گفت: نمونه اجرای این پروژه ها در شرکت آب منطقه ای البرز و وزارت نیرو به صورت مجزا در حال انجام هست و در قدیم بیشتر به فکر مصرف بودیم و متاسفانه دیدمان این بود که تمام منابع را یکجا مصرف کرده و به آیندگان اهمیتی ندهیم.
جلال برتری افزود: پس از مشاهده کمبود منابع به موضوع عرضه و تقاضا رسیدیم و در آب منطقه ای به پیروی از اتفاقات دنیا رویکرد یکپارچه به منابع آب داشتیم که نگاه به ذینفعان یکی از آنان بود.
وی اظهار داشت: همیشه موضع دفاعی در مقابل بهره برداران داشتیم به طوریکه به عنوان مثال در جاده چالوس همیشه با اقدام به تخریب با مردم برخورد می کردیم و یا در چاه های غیرمجاز به پرکردن آن ها اقدام می کردیم که با این برخوردها هم منابع را از دست می دهیم و هم محیط زیست را آسیب می زنیم.
وی گفت: این در حالی است که به جای برخوردهای تند با بهره برداران و ذی نفعان باید آنان را آگاه کنیم زیرا دستگاه های ما آگاه نیستند و تناسبی در کارها نداشته و هماهنگ نیستند.
برتری ادامه داد: نمونه فعالیت تسهیل گران در منابع طبیعی، تشکل های آب بران را در آب منطقه ای ایجاد کرده ایم که بهتر بود با تشکل های منابع طبیعی و جهاد کشاورزی همگام می شدند تا هم جهت شوند چون برای یک هدف تلاش می کنند که همان زندگی بهینه است.
این مسئول افزود: در استان البرز طرح تعادل بخشی و تغذیه مصنوعی داریم که به نوعی نمونه ای از فعالیت های آبخیزداری در دشت هشتگرد است.
وی با اشاره به لزوم مدیریت یکپارچه منابع، گفت: متاسفانه منابع را طوری هدر داده ایم که شعارمان سازگاری با کم آبی شده است زیرا منابع را تمام کرده ایم و نزولات به سمت صفر می رود با وجود اینکه امسال پیش بینی می شود بارندگی خوبی داشته باشیم ولی به دلیل مدیریت بد و بد استفاده کردن مجبور شدیم که خودمان را با کم آبی سازگار کنیم.
برتری پیشنهاد داد که به نقش منابع آب از جمله چشمه، چاه و چاه های غیرمجاز در طرح های آبخیزداری که کمتر دیده شده بیشتر پرداخته شود.
مدیر کل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری البرز نیز در این نشست گفت: هر برنامه ای که در دست اقدام داریم باید بدانیم زیست انسان درعرصه طبیعت و جهان متکی به این امر است که بدون منابع طبیعی امکان حیات و امکان ادامه زندگی نداریم.
عیسی قبادی افزود: توسعه مورد اجبار تمام دانشمندان است به طوریکه توسعه تحولی بنیادین در عرصه های مختلف در جامعه است که بنیادی بودن آن به این جهت است که تمام عرصه ها با هم در ارتباط هستند و تمام این مفاهیم به هم کمک می کنند.
وی اظهارداشت: در دهه های اخیر مفهومی به توسعه اضافه شد به عنوان توسعه پایدار که به حاشیه رفته است که به این نکته تکیه دارد که توسعه بدون منابع طبیعی و محیط زیست میسر نمی شود.
وی گفت: پیشرفت در حوزه صنعت و تکنولوژِی با موضوع منابع طبیعی به مشکل خورد و ناچار شدند که مفهوم توسعه را تغییر دهند زیرا ارتباط تمام این بخش ها با منابع طبیعی و زیستی است.
قبادی ادامه داد: پس هیچ راهی نداریم که منابع طبیعی درراس تمام کارها و تابلوی پیش رویی باشد و اگر منابع طبیعی راحفظ کنیم تمام پیشرفت ها معنا و مفهوم پیدا می کند.
وی گفت: در این حوزه در دهه های اخیر آسیب های فراوانی به محیط زیست و منابع طبیعی زدیم و گر ادامه دهیم نگرانی های سختی پیش روی داریم و راه توسعه را به درستی نمی توانیم طی کنیم.
وی افزود: رژیم های توسعه ای را باید دوباره پیاده کنیم و بهترین فرمول این است که امروز دوباره شروع کنیم و منابع طبیعی را به عنوان یک اصل در قوانین و در اجرا ببینیم .
مدیرکل دفتر آبخیزداری و آبخوان داری سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور نیز در این نشست گفت: اعتبار 200 میلیون دلاری صندوق ذخیره ارزی که در زمان تصویب معادل 700 میلیارد تومان بوده با احراز 5 شاخصه اصلی سرمایه اجتماعی، طبیعی، فیزیکی، مالی و انسانی در نظر گرفته شده است.
هوشنگ جزی افزود: کشور ما از لحاظ شاخص سرمایه انسانی از وضعیت خوبی از لحاظ سواد جامعه برخوردار است و سرمایه فیزیکی نیز شامل مخابرات، راه و برق است که هدف برنامه های توسعه اول و دوم محرومیت زدایی بود که روستائیان از این امکانات باید برخوردار می شدند.
وی با بیان اینکه کشور ما به لحاظ پنج سرمایه فوق وضعیت خوبی دارد، اظهار داشت که نمونه های دیگر آن را در سرمایه طبیعی می توان معدن، گیاهان دارویی و پوشش گیاهی که یک کشور با سرمایه غنی هستیم و سرمایه مالی که با سطح درامد محاسبه می شود که ایران را جزو کشورهای ثروتمند به حساب می آورند.
وی گفت: جای سوال دارد که اگر سرمایه های کشور ما خوب هستند چرا منابع کشور در حال از بین رفتن هستند؟ یعنی متوسط فرسایش خاک در کشور نزدیک سه تا 4 برابر متوسط جهانی است که 16.7 تن در هکتار در سال است.
وی اظهار داشت: این عدد حدود 250 میلیون مترمکعب در سال است که به سدها خاک وارد می شود که 74 درصد از حجم مخازن سدهای کشور سالانه از دست می روند که معادل سدی اندازه سد امیرکبیر می شود.
وی همچنین به بهره برداری غیراصولی از منابع اشاره کرد و افزود: بیش از 100 برابر نفوذ آب در سفره ها آب برداشت می کنیم که این میانگین باعث شده مشکلات اساسی و افت آب سفره های زیرزمینی را داشته باشیم.
جزی بیان داشت: حدود 650 هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در سال 89 در کشور شناسایی شده که این چاه ها باعث فرونشست زمین در دشت های مختلف همچون همدان، تهران، قزوین و... شد و فرونشست زمین یعنی از دست دادن زندگی.
وی گفت: دلیل رسیدن به وضعیت فرونشست سفره های زیرزمینی عدم اجرای پروژه نبوده است بلکه عدم وجود برنامه منسجم بین بخشی و وجود موازی کاری و تفرق آرا و عدم مشارکت مردم در برنامه ریزی ها و عدم در نظر گرفتن پتانسیل حوزه می باشد.
مدیرکل دفتر آبخیزداری و آبخوانداری سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور افزود: پس از 40 سال از انقلاب در روستاها برای دریافت مشکلات حدود 70 درصد در این مناطق مشکل دیده می شود که نشان دهنده این است که از سرمایه اجتماعی به خوبی استفاده نشده است.
وی اضافه کرد: مشکل اصلی در نظام برنامه ریزی، ترس مردم از اعلام عدم رضایت است زیرا این اعلام را مبنی بر قطع برنامه ها و کمک ها می دانند.
این مسئول گفت: همواره بارگذاری در یک حوزه بیش از ظرفیت آن حوزه بوده به طوریکه پتانسیل حوزه در نظر گرفته نشده است در حالیکه بارگذاری در یک روستا باید مناسب احتیاجات آن روستا و محدوده آبخیز باشد که ضرورت و اهمیت مدیریت جامع محدوده آبخیز را می طلبد.
وی افزود: مدیریت جامع محدوده های آبخیز را می توان شامل رهنمودهای مقام معظم رهبری در خصوص جامع نگری در ابلاغ سیاست های کلان محیط زیست، سیاست های کلی نظام در بخش منابع طبیعی و محیط زیست و تاکید برنامه ششم بر برنامه ریزی منطقه ای آمایش و جامع نگری با توجه به مشکلات مردم و دستگاه ها عنوان کرد.
وی همچنین این مدیریت جامع را شامل ضرورت آمایش حوزه ای در شمال آفریقا و خاور نزدیک و عبور از برنامه ریزی بخشی به برنامه ریزی دینامیک برشمرد.
جزی، گام های اصلی فرایند مدیریت جامع حوزه های آبخیز را شامل تشکیل ساختار مناسب برنامه ریزی در ستاد استان ها و حوزه آبخیز، انتخاب حوزه آبخیز، تدوین برنامه راهبردی حوزه، ظرفیت سازی- توانمندسازی و آموزش- اجرا و و همچنین نظارت- پایش- ارزشیابی- مستند سازی- فرهنگ سازی و اطلاع رسانی عنوان کرد.
وی گفت: اکنون حدود 2.4 میلیون هکتار محدوده های آبخیز مطالعاتی برای اجرای طرح های آبخیزداری انتخاب شده که در استان البرز حوزه طالقان مشخص شده است.
وی ادامه داد: اجرای مناسب این پروژه ها نیازمند مطالعه و همچنین بررسی تضادها و همگرایی ها در مطالعات و همچنین بررسی نقش دستگاه ها برای تعیین برنامه راهبردی دستگاه ها است.
جزی بیان داشت: مدیریت جامع حوزه های آبخیز یک سند دینامیک است و ایستا نیست که نتیجه آن عقب افتادن از برنامه ها نیست که اگر برای سرمایه اجتماعی شناخت درستی ایجاد شود به محصول می انجامد.
در این نشست نمایندگان دستگاه های اجرایی استان همچون علوم پزشکی، هواشناسی، مسکن وشهرسازی، گردشگری، برق و... نقطه نظرات خود را برای اجرای هرچه بهتر طرح های آبخیزداری و نقش مشارکت مردمی و همچنین مشکلات موجود ارایه کردند.
در بخشی از این نشست نمونه برنامه های اجرا شده در اجرای طرح های آبخیزداری و حضور تسهیلگران به نمایش گذاشته شد.