وضعیت بحرانی ماهیان خاویاری خزر با وجود ممنوعیت صید تجاری

به گزارش ایران اکونومیست؛ پنج گونه از ماهیان خاویاری ممتاز جهان از جمله فیل ماهی (بلوگا)، تاس ماهی ایرانی (قره برون ایرانی)، تاس ماهی روسی (چالباش روس)، شیپ و اوزون برون (دراکول) در دریای خزر زندگی می کنند که اکنون در فهرست گونه ‌های به ‌شدت در معرض خطر انقراض قرار دارند.
در یک دهه اخیر ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر که ذخیره مشترک بین پنج کشور حاشیه خزری شامل روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود، به دلایلی همچون صیدهای بی رویه و غیرمجاز و سن بالای بلوغ این گونه ها از حجم سه هزار تن به کمتر از 500 تن رسید که زنگ خطر را برای کشورهای ساحلی دریای خزر به صدا درآورد.
بر اساس توافق سران پنج کشور حاشیه دریای خزر در اجلاس کمیسیون مشترک منابع زنده دریای خزر در باکو مقرر شد از سال 2010 میلادی به مدت پنج سال صید تجاری ماهیان خاویاری به منظور بازسازی ذخایر دریایی ممنوع شود که این مهم در ابتدای سال 2012 عملیاتی شد و این کشورها موافقت کردند تا با اجرای طرح‌های مختلف منابع زنده این دریا را تحت حفاظت قرار دهند؛ ایران برای حفظ منابع زنده دریای خزر پیشنهاد خود را در شش بند ارایه داد که مورد توجه کشورهای حاشیه خزر قرار گرفت.
در سال 2015 میلادی طبق توافق کشورهای مذکور در کمیسیون حفاظت و بهره برداری بهینه از منابع زنده دریای خزر ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری به مدت پنج سال دیگر یعنی تا سال 2020 تمدید شد تا ذخایر این گونه ماهیان احیا و بازسازی شود.
بر اساس این ممنوعیت کشورهای مذکور هیچ مجوزی برای صید تجاری ماهیان خاویاری ندارند و کشورهایی که دارای مراکز تکثیر هستند، سالانه می توانند مقدار کمی برداشت برای فعالیت های تحقیقاتی و تکثیر و بازسازی ذخایر داشته باشند.
همچنین مقرر شد با بازسازی ذخایر دریایی و پرورش ماهیان خاویاری هر ساله گزارشی از آمار قطعی وضعیت این گونه از ماهیان ارزشمند دریای خزر به کمیسیون منابع زنده دریای خزر ارایه شود.
کماکان ممنوعیت برداشت تجاری ماهیان خاویاری در دریای خزر برقرار است و کشورهای حاشیه دریای خزر ملزم به رعایت این توافقنامه هستند.
آمار سال 2010 نشان می دهد، مجموع صید و برداشت مجاز ماهیان خاویاری پنج کشور حوزه دریای خزر 989 تن ماهی خاویاری نر و ماده و حدود 86 تن سهمیه صادرات خاویار از کل دریای خزر بوده که سهم مجاز ایران در صید تجاری ماهیان خاویاری 403 تن ماهی نر و ماده (41 درصد) و 39 تن صادرات خاویار (45 درصد) بوده است.
در همین مدت، روسیه از صید ماهیان خاویاری 268 تن و صادرات خاویار 23 تن و جمهوری آذربایجان نیز در صید ماهیان خاویاری 84 تن و صادرات خاویار 6 تن سهم داشت.
ایران در سالهای 1376 یک هزار و 300 تن، 1387 حدود 178 تن، 1388 حدود 131 تن،1389 حدود 93 تن و 1390 حدود 80 تن برداشت ماهیان خاویاری از حوزه خزر داشته است.

** ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری چندان موفق نبود
در این پیوند «محمد پورکاظمی» رییس موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور  فقط ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری را موفقیت آمیز ندانست و افزود: براساس آمار موسسه تاس ماهیان، وضعیت ماهیان خاویاری دریای خزر همچنان نگران کننده است.
وی اظهارداشت: برای حفظ این ذخایر باید علاوه بر جلوگیری از صیدهای غیرمجاز، اقدام های لازم برای افزایش ذخایر این گونه ماهیان توسط پنج کشور حاشیه دریای خزر صورت می گرفت زیرا ایران تاکنون به تعهداتش در بازسازی ذخایر عمل کرده اما این کافی نیست.
وی افزود: ماهایان خاویاری ذخایر مشترک پنج کشور ساحلی هستند بنابراین تا زمانی که این کشورها به طور مشترک عزم جدی برای مقابله با صید غیرمجاز و افزایش ذخایر این گونه ماهیان نداشته باشند، نگرانی برای انقراض این گونه وجود دارد.
رییس موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور تصریح کرد: طولانی بودن مدت زمان سن بلوغ مشکل اصلی ماهیان خاویاری است زیرا تا این ماهیان بخواهند به سن بلوغ بین هشت تا 15 سال برسند، ممکن است مورد صید غیرمجاز قرار گیرند که خود اثرات نامطلوبی در احیای این ذخایر دارد.
وی اضافه کرد: در نشست مشترکی با نمایندگان کشورهای حاشیه دریای خزر قرار شد گشت ذخایر دریایی مشترک برای تخمین آخرین وضعیت ذخایر این گونه از ماهیان خاویاری انجام شود تا بدانیم ممنوعیت صید تجاری وضعیت مطلوبی را نسبت به سالهای گذشته داشته است.
پورکاظمی گفت: به طور قطع باید اقدام جدی برای جلوگیری از صیدهای غیرمجاز و همچنین برنامه جامعی برای بازسازی و احیای ذخایر صورت گیرد زیرا در غیر این صورت مجموع ماهیان خاویاری دریای خزر به صورت صید غیرمجاز از چرخه حیات خارج خواهند شد.
وی اظهار داشت: ایران در بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری طی سال های اخیر اقدامات خوبی داشته است اما این مهم بدون کمک دیگر کشورها امکان پذیر نخواهد بود.
وی عمق و شیب دریای خزر را به سمت ایران عنوان کرد و افزود: بچه ماهی خاویاری در سال های اول و دوم در آبهای ایران و در سالهای سوم و چهارم به آبهای سرزمینی کشورهای دیگر مهاجرت می کند اما ما با نصب سیستم پلاک گذاری این ماهی ها را شناسایی می کنیم تا این ماهیان به آبهای ایران بازگردند که این امر نیز نیازمند همکاری دیگر کشورهای خزری است زیرا رهاسازی بچه ماهیان خاویاری توسط صید غیرمجاز هر کشوری می تواند انجام شود.
این مقام مسئول در موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور گفت: به طور عمده فیل ماهی و تاس ماهی روسی در آبهای ساحلی روسیه، تاس ماهی ایرانی در آبهای ایران، ازون برون در آبهای قزاقستان و روسیه زندگی می کنند اما ایران در بازسازی ذخایر در تکثیر مصنوعی شیب و تاس ماهی ایرانی اقدام های ارزنده ای داشته است.

** ماهیان خاویاری خزر از چه نژادی هستند
ماهیان خاویاری تحت عنوان استروژن از خانواده تاس‌ماهیانی‌ هستند که پیشینه‌ آنها به چند 100 میلیون سال و عصر ژوراسیک برمی‌گردد که 27 رقم گونه‌های ماهیان خاویاری در دنیا موجود است که از این تعداد پنج گونه آن در دریای خزر زندگی می‌کنند؛ دریایی که به تنهایی 93 درصد ذخایر ماهیان خاویاری جهان را در خود جای داده ‌است.
ارزش ماهیان خاویاری نه برای استفاده از گوشت بلکه برای تخم خاویار طلایی، سرخ و سیاه است که در شمار اشرافی‌ترین صبحانه های جهان قرار دارد که در این میان خاویار سیاه (مروارید سیاه) با ارزش ترین آنهاست.
«فیل ماهی یا بلوگا (Huso huso)» از راسته تاس‌ماهیان بزرگ‌ترین ماهی دریای خزر است که زیستگاه اصلی این آبزی دریای خزر و دریای سیاه و گاهی دریای آدریاتیک است و خاویار آن گران ترین نوع خاویار است. نمونه‌هایی از آنها با وزنی در حدود 1400 کیلوگرم و سنی بیش از 100 سال دارد هر دو یا سه سال یکبار تخم ریزی می‌کند و بین 14 و 17 سالگی بالغ می‌شود. طول آن از یک و نیم متر تا بیش از چهار متر است. رکورد صید آن در ایران 1250 کیلوگرم بود که از آن 230 کیلوگرم خاویار طلایی که گرانترین نوع خاویار است، استحصال شده است.
«تاس ماهی دریای خزر یا بینی سیاه (قره برون)» با رنگ تیره و دانه های سفید رنگ گونه‌ای مستقل به‌شمار می‌رود؛ زیرا پیش‌تر از این آن را زیرگونه‌ای از تاس ماهی روس می‌دانستند و اکنون برای تکثیر مصنوعی از گونه «روسی» پیشی گرفته و به دلیل سایز بزرگ این ماهی و کیفی بودن خاویار نسبت به هم نژاد روسی خود از رتبه دوم ارزش برخوردار است و وزن تاس ماهی ایرانی بین 60 تا 130 کیلوگرم به طول یک تا 2 متر است که در فاصله زمانی بین 12 تا 14 سالگی بالغ می‌شود.
«تاس ماهی روس (چالباش)» دارای وزن 60 تا 100 کیلوگرم و طول یک تا 2 متر است که رتبه سوم ارزش را در بین ماهیان خاویاری دارد و در فاصله زمانی 12 تا 16 سالگی بالغ و به سن تخم ریزی می‌رسد.
«شیپ» ماهی خاویاری مهاجری است که برای تخم‌ریزی به سواحل ایران می‌آید و در رودخانه‌های آبریز دریای خزر تخم‌گذاری می‌کند. این ماهی سبک وزن به طول بیش از یک متر از عمر 30 ساله برخوردار است و از نظر ارزش در رتبه چهارم این ماهیان قرار دارد، در فاصله زمانی 10 تا 14 سالگی بالغ می شود.
«ماهی اوزون برون یا بینی‌سیاه، (دراکول)» کوچک‌ترین ماهی خاویار دریای خزر است که به لحاظ کیفی در رتبه آخر قرار دارد؛ زیرا تخم خاویار آن ریز و ارزان است، این ماهی سبک وزن به طول یک تا 1.5 متر از نظر تکثیر مصنوعی با مشکلاتی مواجه و تعداد آن در شرایط طبیعی رو به کاهش است و ماهی اوزون برون در فاصله زمانی 8 تا 12 سالگی بالغ و به سن تخم ریزی می رسد.
سن بلوغ ماهیان خاویاری برای ماهی اوزون برون تا فیل ماهیان بین هشت تا 20 سال است که زمان زیادی می برد تا ماهی خاویاری به سن بلوغ برسد.
طرفداران خاویار سیاه در ایران و جنوب روسیه و خاویار سرخ در سیبری و خاور دور هستند.