آثار و تبعات شکایت ایران علیه آمریکا

موضوع این شکایت، نقض معاهده دوستی، تجارت و حقوق کنسولی (موسوم به عهدنامه مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و ایالات متحده امریکا) امضا شده از سوی نمایندگان دو طرف در تاریخ ۱۵ اوت ۱۹۵۵ میلادی مصادف با ۲۳ مرداد ۱۳۳۴ شمسی است.

این شکایت در پی خروج امریکا از توافق هسته‌ای ایران (برجام) در 18 اردیبهشت سال جاری طرح شده است. در این شکایت ایران اعلام داشته است که امریکا، با این اقدام مجموعه‌ای از تحریم‌ها و محدودیت‌ها را به طور مستقیم و غیرمستقیم علیه ایران و شرکت‌ها و اتباع ایران به اجرا گذاشته است؛ تحریم‌ها و محدودیت‌هایی که پیش از این مقامات امریکا در چارچوب توافق برجام با حذف آنها موافقت کرده بودند.

ایران در این شکایت متذکر شده است که: امریکا با اِعمال تحریم‌ها علیه ایران مفاد عهدنامه مودت 1334را نقض کرده است و به نقض این معاهده نیز همچنان ادامه می‌دهد. بر این اساس، ایران اعلام می‌کند که «امریکا باید بدون تأخیر به تحریم‌هایی که از 18 اردیبهشت تحمیل کرده است و به تهدیدات خود مبنی بر اعمال تحریم‌های جدید که شرح آنها در این شکایتنامه آمده است، پایان دهد.»

همچنین در این شکایت تأکید شده است که «امریکا باید اطمینان دهد که هیچ کاری برای دور زدن تصمیم دادگاه در این پرونده انجام نخواهد داد و برای عدم تکرار نقض پیمان 1334 تضمین دهد.»

علاوه بر اینکه «امریکا باید به دلیل نقض تعهدات قانونی بین‌المللی خود در قبال ایران، اقدام به جبران کامل خسارت کند و مبلغ خسارت توسط دادگاه تعیین خواهد شد. ایران نیز برای خود حق ارزیابی خسارت وارده از سوی امریکا در قبال نقض تعهدات و ارائه آن به دادگاه در زمان مناسب را محفوظ می‌دارد.»
ایران برای طرح این شکایت به بند ۲ از ماده 21 پیمان 1334اشاره می‌کند که می‌گوید: «در صورت اختلاف میان طرفین پیمان در موضوع تفسیر یا اجرای این پیمان دوستی، چنانچه مورد اختلاف از طریق روش‌های دیپلماتیک قابل حل و فصل نباشد، موضوع به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع داده خواهد شد مگر اینکه طرفین روی استفاده از دیگر راه‌های مسالمت‌آمیز حل اختلاف به توافق برسند.»

در همان روز طرح این شکایت، ایران درخواست دیگری را نیز ارائه داد و در چارچوب آن از اقدام‌های تأمینی نام برد تا به کمک آنها تا زمان صدور حکم دیوان بین‌المللی دادگستری از حقوق ایران در چارچوب پیمان 1334 محافظت شود. اقدام‌های احتیاطی که ایران در این درخواست از آنها یاد کرده است، عبارتند از:
● امریکا باید فوراً و به هر وسیله‌ای که در اختیار دارد، اجرای مجموعه تحریم‌های اعمال شده از 18 اردیبهشت به این سو را متوقف و از اعمال تحریم‌های جدید جلوگیری کند.
● امریکا باید بلافاصله اجازه اجرای کامل معاملاتی را که پیش از این نهایی شده‌اند بدهد؛ بویژه توافقاتی که در موضوع فروش یا اجاره هواپیماهای مسافربری، خرید قطعات یدکی و دیگر تجهیزات هواپیما نهایی شده‌اند.
● امریکا باید ظرف سه ماه درباره راه‌هایی که برای اجرایی کردن این درخواست‌ها در پیش گرفته است، به دادگاه گزارش بدهد.
● امریکا باید به اتباع و شرکت‌های ایرانی، امریکایی و دیگر کشورها این اطمینان را بدهد که از حکم دادگاه تبعیت خواهد کرد و از هرگونه اظهارنظر و اقدامی که مانع از آن شود تا اتباع امریکایی یا اتباع دیگر کشورها به همکاری‌های اقتصادی با ایران، ایرانی‌ها و شرکت‌های ایرانی بپردازند، جلوگیری کند.
● امریکا باید از اقدام‌های دیگری که ممکن است ناقض حقوق مندرج در عهدنامه مودت 1334 برای ایران، ایرانی‌ها و شرکت‌های ایرانی شود و همچنین ناقض تصمیمی شود که دادگاه در قبال این پرونده می‌گیرد، جلوگیری کند.
در پی طرح شکایت ایران که در آن از لزوم انجام اقدام‌های تأمینی نیز نام برده شده بود، روز سه‌شنبه رئیس دیوان بین‌المللی دادگستری طی نامه‌ای خطاب به وزیر امور خارجه امریکا، ضمن اعلام زمان رسیدگی به شکایت ایران درخصوص بازگشت یکجانبه تحریم‌ها تأکید کرد که کاخ سفید باید از هرگونه اقدام جدید اجتناب کند.
پیرامون طرح این شکایت و نامه رئیس دیوان به وزیر خارجه امریکا باید به سؤالاتی که در اذهان عمومی جامعه نقش بسته است، پاسخ داد سؤالاتی از این دست که 1-آیا دیوان صلاحیت رسیدگی به این موضوع را دارد و یا 2- امریکا به درخواست رئیس دیوان توجهی خواهد کرد و نیز 3- دیوان چه نوع حکمی را صادر خواهد کرد و حتی اگر حکم به نفع ایران هم صادر شود، امریکا تن به اجرای حکم خواهد داد یا خیر یا ضمانت اجرایی برای حکم دیوان پیش‌بینی شده است که در پاسخ هریک از این سؤالات به ترتیب می‌توان گفت که:
1-بر اساس بند 2 از ماده 21 عهدنامه مودت بین ایران و امریکا، صلاحیت دیوان برای رسیدگی پیرامون تفسیر یا اجرای مفاد عهدنامه پیش‌بینی‌ شده است.

2- درخصوص درخواست رئیس دیوان مبنی بر اقدام‌های تأمینی لازم از سوی امریکا در جریان رسیدگی به موضوع شکایت تا صدور حکم بعید به نظر می‌رسد امریکا به این درخواست توجهی مبذول دارد.

3- اینکه چه نوع حکمی از سوی دیوان صادر خواهد شد، بستگی به مستندات و مدارک معتبر حقوقی دارد که ایران به دیوان ارائه خواهد کرد ولی آنچه هم اکنون می‌توان بیان داشت، این است که امریکا مفادی چند از برجام و نیز قطعنامه 2231 شورای امنیت را که بر اساس آن تحریم‌های وضع شده علیه ایران تا پیش از دستیابی به برجام در چارچوب فعالیت‌های هسته‌ای از سوی شورای امنیت را نقض کرده است.

در مورد ضمانت اجرای حکم صادره از سوی دیوان نیز باید گفت که در اساسنامه دیوان بر این نکته تأکید شده است که طرفین یا طرف‌های دعوا بویژه دولت محکوم علیه که به ضرر او حکم صادر شده، ملزم به اجرای حکم دیوان می‌باشند و نیز پیش‌بینی شده است که چنانچه دولت محکوم علیه حکم را اجرا نکرد.

دولت محکوم له که حکم به نفع او صادر شده برای اجرای حکم می‌تواند به شورای امنیت سازمان ملل شکایت ببرد که تصمیم شورا در این وضعیت ضامن اجرای حکم دیوان در مرحله ثانویه خواهد بود.
اما در خصوص شکایت ایران علیه امریکا و اینکه ایران انتظار تحقق خواسته‌های خود آن گونه که در متن شکایت آمده است دارد یا خیر، باید گفت که بی‌تردید مطلوب ایران طلب خواسته‌ها به شرحی است که در متن شکایت آمده است ولی فراتر از سود و تعین خواسته‌های مادی، آثار روانی- تبلیغاتی است که می‌تواند این شکایت و احتمالاً حکم مورد انتظار ایران برجای بگذارد.

در واقع ایران در پی طرح این شکایت و با توسل به مکانیزم حقوقی دیوان بین‌المللی دادگستری خواسته است وانمود کند که مقید به رعایت موازین و هنجارهای حقوقی است و این امریکاست که با وجود ادعاهایی که پیوسته مطرح می‌کند که به دنبال رعایت مقررات بین‌المللی است و از دیگران نیز رعایت این قوانین را می‌خواهد خلاف قواعد و مقررات بین‌المللی عمل کرده است و به واقع ایران به دنبال انتقال مدیریت فشار روانی به عرصه‌های تصمیم‌گیری امریکاست پیش از اینکه توقع صدور حکمی عادلانه که از سوی امریکا هم اجرا شود داشته باشد.