گیاهان وارداتی مهمانان ناخوانده طبیعت ایران

به گزارش ایران اکونومیست؛    گیاهان و درختان نقش مهمی در زندگی انسان دارند که تلطیف هوا، تعادل دمای محیط ، حفاظت از خاک و تامین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان اندکی از فواید آن‌ها است. از زمانی که امکانات سفر بین کشورها و قاره ها فراهم شد، خیلی ها اقدام به نقل و انتقال گیاهان کردند؛ درحالیکه گیاهان غیر بومی بعد از ورود به کشور میزبان به گونه های مهاجم تبدیل می شوند و تهدیدی جدی برای محیط زیست منطقه به شمار می روند.
یکی از این گیاهان غیربومی که چند سالی است از ورود آن به ایران خبرهایی شنیده می شود «پالونیا» گیاه بومی چین است. گونه ‌های مختلف آن بومی شمال آمریکا، چین، لائوس و ویتنام و مناطق دیگر شرق آسیا، به ویژه ژاپن و کره است، پالونیاها درختان برگ‌ریزی هستند که برگ قلبی شکل و شکوفه‌ هایی شبیه به گل انگشتانه دارند.
کارشناسان و گیاه شناسان می گویند، واردات گیاهان غیر بومی بدون توجه به میزان آب مصرفی و پیامدهایی درازمدت آنها، پس از مدتی به گونه های مهاجم تبدیل می شوند که تهدیدی جدی برای محیط زیست منطقه بوده و در طولانی مدت خساراتی بزرگ و گاه جبران ناپذیر وارد می کنند.
دست اندرکاران محیط زیست حتی معتقدند هجوم سفید بالک ها هنگام فصل تابستان که در برخی کلانشهرها مانند تهران شاهد آنها هستیم نتیجه ورود گونه های گیاهی غیر بومی است.

*** وجود قوانین سفت و سخت برای ورود گیاهان غیربومی
عضو هیات علمی دانشکده زیست ‌شناسی پردیس علوم دانشگاه تهران  ضمن انتقاد از عملکرد دستگاه های مسئول مانند سازمان حفاظت محیط زیست و جنگل ها، مراتع و آبخیزداری گفت: از همکاران محقق و دانشگاهی هم تعجب می کنم که چرا تا به حال اجازه داده اند تا این حد غیر قابل کنترل، گیاهان بسیار خطرناک وارد کشور شود.
حسین آخانی با اشاره به اینکه ایران عضو کنوانسیون «تنوع زیستی» است، افزود: یکی از مهمترین کمیته های این کنوانسیون مبارزه با گونه های مهاجم است؛ پس طبیعتا وظیفه داریم برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی بومی کشور مانع ورود این گونه ها به کشور شویم.
این گیاه شناس اظهار داشت: اما در عمل آن چیزی که می بینم بر خلاف این کنوانسیون است و تعدادی از خطرناک ترین گونه های مهاجم که تقریبا تمام منابع علمی و سازمان های بین المللی بر خطرناک بودن آنها متفق القول هستند وارد کشور شده اند، در حالی که نه تنها باید از ورود آنها به کشور جلوگیری شود بلکه باید گونه هایی که در گذشته هم وارد شده اند هر چه سریع تر نابود شوند.
آخانی اضافه کرد: این گیاهان توسط برخی دستگاه های دولتی کاشته می شوند و حتی مورد حمایت قرار می گیرند، برای نمونه می توان به گیاه «کهور» آمریکایی اشاره کرد؛ این گیاه توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت ( IUCN ) و بسیاری از سازمان های بین المللی به عنوان یکی از 26 خطرناک ترین گونه گیاهی جهان معرفی شده است در حالی ما در کشورمان این گیاه را با صرف بودجه های فراوان برای مبارزه با گرد و غبار در جنوب کشور و استان خوزستان می کاریم.
وی ادامه داد: دومین گیاه غیر بومی «پالونیا» است که چندی است صحبت ورود و کاشت آن در کشور مطرح شده است؛ متاسفانه هیچ گونه سوالی هم از اکولوژیست ها و گیاه شناسان در این زمینه نشده و ورود آن به کشور در حال افزایش است.

*** پالونیا تهدید منابع آبی
عضو هیات علمی دانشگاه تهران ادامه داد: در شرایطی که کشور با بحران آب مواجه است، ورود گیاه مهاجم و پرمصرفی مانند پالونیا نه تنها تنوع گیاهی بومی کشور را تهدید می کند بلکه منابع آبی را هم به خطر می اندازد، علاوه بر این گونه های خارجی ناقل بیماری های مختلف نیز هستند بنابراین باید مانع ورود آنها به کشور شویم.

*** ایران مهمترین مرکز تنوع گیاهی در نیمکره شمالی
این محقق و پژوهشگر محیط زیست با بیان اینکه ایران یکی از مهمترین مراکز تنوع گیاهان در نیمکره شمالی است، تاکید کرد: ما با داشتن بیش از 2 هزار گونه بومی در محدوده جغرافیایی خود که با شرایط خیلی سخت، سازش پیدا کرده اند و بیش از هفت هزار و 500 گونه گیاهی خودرو دیگر نیازی به ورود هیچ گونه خارجی نداریم و ادامه این روش، ورود یک دشمن خارجی برای جنگ با تنوع زیستی بومی کشور است.
آخانی اظهار داشت: اکنون وظیفه دستگاه های مسئول، حمایت از مراکز پژوهشی است تا استفاده از گونه های بومی را ترویج دهند؛ به عنوان مثال در محدوده تهران هزار و 600 گونه گیاهی بومی وجود دارد وقتی چنین تنوع بالایی داریم نیازی به واردات نیست متاسفانه می آییم زیستگاه این گونه ها را از بین می بریم، پارک های مصنوعی می سازیم، چمن می کاریم، ساختمان می سازیم و بعد گونه های زینتی خارجی وارد می کنیم.

*** شهرداری رویکرد خود را تغییر دهد
این گیاه شناس گفت: لازم است سازمان پارک ها و فضای سبز شهرداری ها به ویژه شهرداری تهران رویکرد خود را نسبت به استفاده از نوع گیاهان تغییر و گونه های بومی و کم آب بر را در برنامه فضای سبز خود قرار دهد.
وی اظهارداشت: تفکر واردات گونه های غیر بومی یک نوع فساد است و متاسفانه توسط تعدادی از بازنشستگان برخی سازمان ها که برای خود شرکت تولید نهال ایجاد کرده اند وارد می شود.

*** هجوم سفید بالک ها نتیجه ورود گونه های غیر بومی
آخانی گفت: شهر تهران دیگر تحمل گونه های مهاجم را ندارد، سفید بالک ها که چند سالی است به مشکلی در تهران تبدیل شده اند یک گونه خارجی است که توسط گونه های گیاهی خارجی وارد شده است؛ آفت بسیاری از مزارع ما توسط گونه های خارجی وارد می شود.
وی افزود: آمریکا سالانه 120 میلیارد دلار فقط خسارت گونه های مهاجم را می دهد برای همین در آمریکا، استرالیا، اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورها ورود گونه های خارجی اکیدا ممنوع شده است ولی در کشور ما اینطور نیست و گونه های غیر بومی به راحتی وارد می شوند.

*** سازمان محیط زیست مخالف ورود گونه های غیر بومی به کشور
همچنین طاهره افتخاری مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست  گفت: ایران از لحاظ تنوع زیستی گیاهی بسیار غنی است به طوری که تنوع گیاهی ایران 80 درصد کشورهای اروپایی است.
وی افزود: اما متاسفانه از حدود 200 سال پیش شاهد ورود گونه های غیر بومی با اهداف مختلف کشاورزی، دارویی، زینتی و به طور کلی مقاصد اقتصادی به کشور هستیم که امروزه تبعات منفی آنها را بر محیط زیست کشور می بینیم.
افتخاری تاکید کرد: وقتی گونه های گیاهی غیر بومی وارد کشور می شوند از نظر محیط زیست باید مرجع قانونی را طی کنند تا بتوانند اجازه ورود داشته باشند، یعنی سازمان محیط زیست، مجوزهای وزارت جهاد کشاورزی را از لحاظ قرنطینه و سایر موارد مورد بررسی قرار می دهد.
وی ادامه داد: در این صورت اگر گونه غیر بومی باشد و چون اینها با اهداف کشاورزی، توسعه صنایع مختلف و همچنین دیدگاه های زینتی همراه است را مشروط به اخذ مجوزهای لازم از جهاد کشاورزی می کنیم مبنی بر اینکه این گونه، در هیچ شرایطی وارد عرصه های طبیعی نشود.
مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: یعنی مجری طرح باید تعهد دهد که این گونه گیاهی به هیچ عنوان از داخل مزارع و محیط های کاملا محصور بدون اجازه و مجوز خارج و وارد محیط طبیعی نشود که تعهد بسیار سنگینی است زیرا اگر هر گونه تخریبی متوجه محیط زیست آن منطقه شود به وارد کننده و مجری آن بر می گردد.
افتخاری گفت: سازمان محیط زیست در چند سال اخیر، نظام بیشتری به ورود گونه های غیر بومی بخشیده است اما گیاهانی مانند کهور آمریکایی درست است که یک گونه غیر بومی است اما سال های زیادی است که در جنوب کشور کاشته و وارد عرصه های طبیعی هم شده است.

*** سازمان محیط زیست مخالف واردات گیاه پالونیا
وی به گیاه پالونیا که اخیرا صحبت از واردات آن به کشور است، اشاره کرد و افزود: سازمان محیط زیست با ورود این گیاه کاملا مخالفت کرده است و قرار شد در محیط های کاملا محصور آزمایشگاهی مورد مطالعه قرار گیرد.
وی تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست در مورد تمام گونه های غیر بومی چه گیاهی و چه جانوری کاملا با تامل و درایت جلو می رود چون گونه های غیربومی می تواند آسیب های زیادی به محیط زیست طبیعی وارد کند، بسیاری از متقاضیان نیز از ما شاکی هستند که چرا مانع فعالیت آنها می شویم در حالی که در سال های گذشته چنین فشاری نبوده است.

*** لزوم یکسان سازی رفتار نهادهای مختلف در مورد گونه های غیر بومی
مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: کشور مبادی مختلفی برای واردات دارد، به عنوان مثال بارها اتفاق افتاده که یک متقاضی با مراجعه به سازمان محیط زیست گفته که مثلا گمرک غرب استعلامی از وی خواسته در حالی که برای همان موضوع مثلا گمرک جنوب چنین استعلامی را درخواست نکرده است؛ بنابراین باید تمام اینها ساماندهی شوند تا نهادها رفتار یکسانی در مقابل چنین درخواست هایی داشته باشند.
به گفته وی اطلاع رسانی به تمام نهادها باید به حدی قوی باشد که تمام آنها با صدمات جبران ناپذیر ورود گونه های غیر بومی بر محیط زیست کشور آگاه شوند.
افتخاری تاکید کرد: البته ممکن است این صدمات بلافاصله بروز نکند و آشکار شدن آن سالیان زیادی طول بکشد برای همین محیط زیست با احتیاط این مساله را در پیش می گیرد و هر درخواست را با دقت مورد بررسی قرار می دهد.

*** سازمان محیط زیست مخالف ورود گیاه آزولا
وی گفت: تامل درباره ورود گیاهان غیر بومی جزء وظایف سازمان حفاظت محیط زیست است، قبل از اینکه ما به کنوانسیون تنوع زیستی ملحق شویم محیط زیست به این مساله مهم توجه داشته است، مثلا درباره گیاه آزولا در شمال (گونه ای مهاجم در تالاب های شمال به ویژه تالاب انزلی)، زمانی که ایران عضو کنوانسیون تنوع زیستی نبود اما محیط زیست با ورود این گونه غیر بومی به کشور مخالفت می کرد زیرا نگران راه یافتن آن به عرصه های طبیعی بود که این اتفاق هم افتاد.
وی افزود: این گیاه که یک نوع سرخس آبزی است جزء فلور بومی ایران نیست و در کشورهای آسیای جنوب شرقی رشد می کند اما با هدف توسعه کشاورزی و افزایش توان باروری شالیزارها و یا هر دلیلی که جهاد کشاورزی داشته در دهه 60 وارد کشور شد و به تدریج از طریق زهاب های کشاورزی وارد تالاب ها به ویژه تالاب های شمال کشور شده و عرصه را برای رشد سایر گونه های بومی تنگ کرده است.
افتخاری ادامه داد: ورود گیاه غیر بومی دو حالت دارد؛ یا در محیط طبیعی حذف می شود و یا می تواند طوری شرایط را به نفع خود پیش ببرد که گیاهان و سایر موجودات بومی را حذف کند که در حالت دوم به گیاه غیر بومی که جایگزین عناصر بومی می شود، گونه غیر بومی مهاجم یا مهاجم بیگانه گفته می شود.
وی تاکید کرد: گونه های غیر بومی مهاجم برای تنوع زیستی به طور جدی تهدید هستند یعنی هم حیات گونه ها را تحت تاثیر قرار می دهند و هم سلامت محیط زیست را به طور کلی به هم می زنند، به عنوان مثال آزولا فقط گونه های گیاهی و جانوری منطقه را تحت تاثیر قرار نداده بلکه تمام فلور منطقه را متحول کرده است، موجب کدورت آب، کاهش اکسیژن و افزایش مواد سمی شده و بر روی ماهیگیری منطقه نیز تاثیر گذاشته است.
افتخاری گفت: به طور کلی می توان گفت گونه های گیاهی غیر بومی که مهاجم می شوند می توانند تمام عرصه را مستقیم یا غیر مستقیم تغییر دهند، سلامت محیط زیست، سلامت انسان و تنوع زیستی را تحت تاثیر قرار می دهند و چون در محیط ، شکارگر طبیعی ندارند به راحتی نیز از بین نمی روند.
وی ادامه داد: از این رو برای از بین بردن آنها باید هزینه گزافی پرداخت شود و سازمان محیط زیست نیز معمولا حذف مکانیکی را چه در مورد آزولا و چه سایر گیاهان توصیه می کند چون با حذف شیمیایی مخالف هستیم.

*** فعالیت شرکت های افراد بازنشسته برای ورود گونه های غیر بومی صحت ندارد
مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان محیط زیست درباره اینکه گفته می شود افراد بازنشسته از نهادهای مرتبط با احداث شرکت های تولید گل و گیاه و استفاده از آشنایان خود در نهادهای مربوطه اقدام به واردات گیاهان غیر بومی می کنند، گفت: چنین چیزی صحت ندارد و شایعه است زیرا فردی که مثلا یک عمر در سازمان محیط زیست کار کرده هچ وقت علیه آن قدم بر نمی دارد.
وی تاکید کرد: فردی که با الفبای محیط زیست آشنا باشد می داند این کار آسیب های جبران ناپذیری به کشور وارد می کند و چنین درخواستی نمی کند اگر هم فردی پیدا شود و چنین درخواستی کند افرادی که مسئول بررسی این درخواست هستند قبول نمی کنند.
افتخاری گفت: دفتر محیط طبیعی سازمان محیط زیست تمامی درخواست ها را یکسان می بیند اینکه این فرد حقیقی یا حقوقی است تغییری در بررسی درخواست ها ایجاد نمی کند، تمامی درخواست ها نیز در سامانه ثبت و تمام موارد حقوقی و قانونی رعایت می شود.

*** سازمان محیط زیست تا حد امکان از ورود گونه های غیر بومی جلوگیری می کند
وی گفت: نگاه محیط زیست به ورود گونه های غیر بومی موافق نیست و تا حد امکان مانع ورود آنها به کشور می شویم البته نمی توانیم بگوییم کامل باید درها را ببندیم چون گیاهانی که اکنون در فضای سبز شهری حتی شهر تهران می بینم خیلی ها غیر بومی هستند.
افتخاری افزود: البته باید شهرداری ها از گیاهان بومی همان منطقه برای فضای سبز استفاده کنند به ویژه که اکنون در شرایط کم آبی و خشکسالی هستیم بنابراین اگر گونه درختی، درختچه و یا علفی در منطقه ای وجود دارد که نسبت به کم آب مقاوم است، بهتر است از آن استفاده کنند.
وی تاکید کرد: نباید همه چیز را فقط در زیبایی ببینیم و به جای استفاده از یک گونه بومی فقط به گل و یا زیبایی یک گونه غیر بومی توجه کنیم که این زیبایی در دراز مدت به ضرر محیط زیست منطقه خواهد بود.
افتخاری تاکید کرد: اگر این روند را پیش می گرفتیم و مدیریت درستی داشتیم اکنون با بسیاری از مشکلات مواجه نبودیم، به عنوان مثال چند سال است که در تهران با سفید بالک ها مواجه هستیم این یک گونه غیر بومی است، تغییراتی که ما انسان ها در طبیعت ایجاد کرده ایم موجب بروز این آفت شده است در واقع به تدریج شاهد عواقب عملکرد خود در طبیعت هستیم.