ستاره شناسی؛ علاقمندان بسیار و جای خالی تجهیزات ایرانی

به گزارش ایران اکونومیست؛ انسان از دیرباز برای پی بردن به معنای جهان پیرامون خود به آسمان چشم داشته است. با اینکه درک معنی حرکت صور فلکی چندان دشوار نیست و الگوهای حرکت در آسمان شب محسوس است، دیگر رویدادهای سماوی مانند کسوف و خسوف، حرکت سیاره ها و ستاره ها و نظایر آن مورد علاقه بشر بوده و از گذشته های دور پیش بینی شده و تاثیر آن بر زندگی انسان ترسیم می شد.
علم نجوم در واقع مطالعه روی خورشید، ماه، ستاره ها، سیاره ها، ستاره های دنباله دار، کهکشان ها، گازهای سماوی، غبار و دیگر اجرام و پدیده های غیرزمینی است.
تعریف صریح تر دیگر از علم نجوم مطالعه روی ستاره ها، سیاره ها و فضاست.

***روز جهانی نجوم
روز جهانی نجوم از ابتدا در شنبه ای بین ماه آوریل و ماه مه (اردیبهشت/خرداد) تعیین و طوری برنامه ریزی می شد که نزدیک با اولین تربیع ماه باشد. همچنین مناسبت پاییزی روز جهانی از سال 2007 به آن افزوده و قرار شد شنبه بین ماه سپتامبر و اکتبر برنامه ریزی شود طوری که همانند روز جهانی نجوم در ماه مارس به تربیع اول نزدیک باشد.
این روز به واقع بخشی از برنامه های هفته های ملی نجوم در کشورهاست، هفته ای که معمولا از روز دوشنبه و در بعضی کشورها شنبه بعد از آن آغاز می شود.
امسال مناسبت روز جهانی نجوم در کشورمان امروز جمعه (31 فروردین) برگزار می شود و هفته در پی آن یعنی تا 6 اردیبهشت هفته ملی نجوم نامگذاری شده است.

***سابقه دیرینه ایرانیان در علم نجوم
علاقمندی ایرانیان به علم نجوم حتی پیش از ورود اسلام به ایران وجود داشت و کتاب زیج شهریاران به زبان پهلوی، همچنین وجود سنگ نوشته هایی در بسیاری تپه های باستانی ایران، نشانه هایی از دانش اخترشناسی ایرانیان باستانی به شمار می آید.
با ورود اسلام به ایران ستاره شناسی با انگیزه تعیین زمان و اوقات شرعی رونق بیشتری گرفت، این امر به مشاهدات و محاسبات دقیق نیاز داشت که بخش عمده ای از آن در رصدخانه ها ممکن است.
نخستین رصدخانه در سرزمین های اسلامی حدود قرن سوم هجری در بغداد بنا و پس از آن رصدخانه ‌های پرشماری ساخته شد.
علم نجوم مانند همه علوم امروزه بسیار پیشرفت کرده است و در حوزه های مختلف و متنوعی از جمله هوافضا از دستاوردهای آن استفاده می شود.
نجوم در شاخه های حرفه ای و آماتور پیگیری می شود و معمولا افراد از سنین کودکی جذب نجوم آماتوری می شوند. بر اساس آمار انجمن نجوم ایران، اکنون 10 هزار منجم آماتور در کشور وجود دارد که با انواع تلسکوپ ها به رصد می پردازند. همچنین علاقمندان به تحصیل دانشگاهی در این زمینه می توانند بعد از طی دوره کارشناسی در رشته فیزیک در رشته های اخترفیزیک تحصیل کنند.

***رشد 10 برابری نجوم در 20 سال گذشته
مجری طرح رصدخانه ملی ایران در مورد وضعیت نجوم در کشور با اشاره به فعالیت 10 ساله خود در زمینه نجوم در ایران گفت: حدودا 5 سالی در انگلیس به صورت منقطع کار می کردم، در آن زمان هم ارتباطات با جامعه علمی و نجوم ایران داشتم. تمام تحصیلاتم را در ایران انجام دادم. بنابراین آنچه می گویم مشاهده شخص خودم است.
دکتر حبیب خسروشاهی ادامه داد: نجوم ایران در ۲ دهه گذشته حداقل رشد ۱۰ برابری را شاهد بوده چه بر اساس تعداد منجمان، یا آمار مقالات و کیفیت این مقالات.
با این همه و با وجود پیشرفت های فراوان در زمینه نجوم، علاقمندان به آسمان و حرکات سماوی مشکلاتی نیز دارند.
سردبیر ماهنامه نجوم با دکتر حبیب خسروشاهی در زمینه پیشرفت های صورت گرفته در کشور در جوزه ستاره شناسی موافق و معتقد است نجوم آماتوری ایران نیز دستاوردهای خوبی داشته اشت؛ هر چند آموزش دهنده های باتجربه و دوره دیده در کشور با میزان علاقمندی منجمان آماتور متناسب نیست.

***نبود رصدخانه و آسمان نماهای مناسب
کاظم کوکرم به مرکز رصد و نجوم کانون (متعلق به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان) اشاره کرد و گفت: این مرکز به علت بی توجهی در سال های اخیر به حالت نیمه تعطیل در آمده است. سایر مراکز مشابه هم توسعه نیافتند و مراکز تازه تاسیس هم به لحاظ شیوه آموزش نتوانسته اند نیازهای علاقمندان را پاسخ دهند.
وی با یادآوری محدودیت استفاده از رصدخانه ها برای منجمان افزود: بسیاری از رصدخانه های موجود که متعلق به شهرداری ها و دانشگاه هاست، شب ها تعطیل هستند در حالی که اصل رصد باید شب ها انجام شود.
دبیر گروه دانش روزنامه جام جم درمورد اهمیت آسمان نماها در علاقمند کردن دانش آموزان به علم نجوم یادآور شد: مراکز علم، موزه های علوم و آسمان نماها معمولا در بسیاری شهرها خدمات آموزشی فراوانی به مردم ارائه می دهند. آسمان نما وظیفه شبیه سازی آسمان پرستاره و پخش فیلم های سه بعدی را برعهده دارد و می تواند در شناخت آسمان شب به کودکان بسیار مفید باشد.

***امکان استفاده از رصدخانه های دیگر کشورها برای محققان ایرانی
دکتر خسروشاهی نیز در مورد ابزار رصدی در ایران گفت: از نظر ابزار رصدی تا این لحظه ابزار رصدی پیشرفته ای در کشور نداریم هر چند تا پایان فروردین ابزار رصدی کوچک تری در رصدخانه ملی خواهیم داشت؛ محققان می توانند از تلسکوپ های دیگر کشورها استفاده و با آنها کار و داده ها را تحلیل کنند که اینهم پیشرفت عمده ای است.
وی تاکید کرد: منظورم بازدید از یک رصدخانه یا کار کردن زیر نظر یک منجم خارجی نیست. منظورم پیشنهاد و انجام رصد با تلسکوپ های متعارف از ۱ تا ۱۰ متر زمینی و تلسکوپ های فضایی است که توسط منجمان جوان کشورمان انجام می شود.
وی یادآور شد: به نظر من جوانان باید از منجمان برتر کشور به عنوان الگو پیروی کنند، ما از آنها می خواهیم حتما مدتی را در رصدخانه ها بگذرانند و فعالیت جدی انجام دهند و تنها بازدیدکننده از رصدخانه ها نباشند».

***جذب منجمان حرفه ای در مراکز دانشگاهی کم است
دکتر خسروشاهی همچنین با اشاره به جذب نشدن دانش آموخته های رشته های مرتبط در دانشگاه ها گفت: متاسفانه میزان جذب منجمان در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی کشور بسیار کم است و اصلا با میزان رشد علم نجوم و منجمان سازگاری ندارد. دانش آموخته های زیادی در این رشته داریم که در بخش های دیگر کار می کنند، خارج از کشور می روند یا اصلا حوزه نجوم را ترک می کنند.
عضو هیات علمی پژوهشکده نجوم تصریح کرد: البته ضرورتی ندارد از این دانشی که یاد گرفته اند حتما در حوزه نجوم استفاده کنند و روش های تحلیل داده در صنایع بسیاری کاربرد دارد؛ اما تعداد منجمان ما هنوز باید به ۱۰ برابر میزان فعلی افزایش یابد تا بتوان جایگاه معقولی در جهان داشت.
وی خاطرنشان کرد: راه اندازی رصدخانه می تواند امیدی برای دانش آموخته ها باشد. انتظار می رود موسسات و مراکز تحقیقاتی نجوم به واسطه رصدخانه ملی ایران رشد کنند. در گذشته مراکز تحقیقاتی نجوم به دلیل نبود ابزار رصدی بیشتر به سوی تحقیقات نظری روی آورده اند و امیدواریم با راه اندازی رصدخانه بیشتر به کارهای تجربی و ساخت ابزار و تحلیل داده روی آورند که برای آینده کاری کشور بسیار مهم است، ولی تا آن روز دانشگاه ها باید منجمان جوان و با کیفیت را جذب کنند.
کوکرم نیز یکی دیگر از مشکلات پیش روی علاقمندان به آسمان شب را نبود فرصت های شغلی کافی مرتبط دانست و اضافه کرد: دوستداران رشته نجوم می توانند در مقطع کارشناسی در رشته فیزیک تحصیل کرده و در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در رشته های اخترفیزیک و کیهان شناسی ادامه تحصیل دهند اما ورودی تحصیلات تکمیلی در این دو رشته نسبت به نیاز کشور بیشتر است و یافتن شغل برای آنها دشوار.
وی ادامه داد: به همین دلیل بعضی از آنها به تدریس، ترجمه و تالیف در رشته های فیزیک یا نجوم روی می آورند که البته خوب است اما علاقه اصلی بسیاری از این افراد نیست.
این منجم آماتور مهم ترین دغدغه این افراد را شغل متناسب با تحصیلات و علاقمندی خود دانست و تاکید کرد: با اینک کیفیت آموزش در کشور مطلوب است، به دلیل نبود رصدخانه های حرفه ای منجمان باید داده های مورد نیاز خود را از اینترنت به دست آورند و راه اندازی رصدخانه ملی ایران در این زمینه بسیار مفید خواهد بود.

***تجهیزات گران و خارجی
وی یکی دیگر از چالش های پیشروی این افراد را گرانی تجهیزات رصد از جمله تلسکوپ و دوربین های حرفه ای دانست و گفت: متوسط منجمان آماتور در دوران دانش آموزی و دانشجویی هستند ولی این افراد به دلیل گرانی تجهیزات و به ویژه افزایش فراوان قیمت ارز توان خرید تجهیزات یاد شده را ندارند.
این مدرس نجوم با تاکید بر لزوم ساخت تجهیزات رصدی در داخل کشور افزود: شرکت صنایع اپتیک صاایران در سال های گذشته نقش فعالی در این زمینه داشت که متاسفانه تداوم نداشت، با توجه به نامگذاری امسال به نام سال حمایت از تولید ملی جای خالی تجهیزات رصدی بسیار احساس می شود.
کوکرم همچنین با تاکید بر پرشماری منجمان آماتور و علاقمند در ایران، جای خالی مراکزی را برای خدمات رسانی مناسب به این افراد و نیز برای علاقمند کردن کودکان به علم نجوم محسوس دانست.