اولین نور چه زمانی به تلسکوپ رصدخانه ملی ایران می تابد؟

به گزارش ایران اکونومیست؛ علاقمندی ایرانیان به کشف ناشناخته های آسمان و علم نجوم حتی پیش از ورود اسلام به ایران وجود داشت و کتاب زیج شهریاران به زبان پهلوی، همچنین وجود سنگ نوشته هایی در بسیاری تپه های باستانی ایران، نشانه هایی از دانش اخترشناسی ایرانیان باستانی به شمار می آید.
با ورود اسلام به ایران ستاره شناسی با انگیزه تعیین زمان و اوقات شرعی رونق بیشتری گرفت، این امر به مشاهدات و محاسبات دقیق نیاز داشت که بخش عمده ای از آن در رصدخانه ها ممکن است.
نخستین رصدخانه در سرزمین های اسلامی حدود قرن سوم هجری در بغداد بنا و پس از آن رصدخانه ‌های پرشماری ساخته شد.
پیشرفت رصدخانه‌ ها با بنیان‌ گذاری رصدخانه مراغه به اوج رسید، بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری قمری به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی آغاز شد. رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و بیش‌تر شاخه ‌های دانش نجوم در آن درس داده می‌ شد.
به گفته سعدالله نصیری قیداری، رئیس انجمن نجوم ایران از قرن دوم تا نهم هجری قمری، ایران حدودا 23 رصدخانه داشت؛ اما در 100 سال اخیر در این زمینه کاری انجام نشده است.
با وجود این، اخترشناسان و منجمان ایرانی در سال های اخیر بیکار ننشسته و با تلاش های فراوان فکر ساخت یک رصدخانه با تلسکوپی مناسب را پیشنهاد داده و برای ساخت آن تلاش کرده اند.
طرح اولیه ساخت رصدخانه ملی ایران اولین بار سال 1377 پیشنهاد شد و به عنوان یکی از دو طرح کلان پژوهشی در شورای پژوهش‌ های علمی مطرح و تصویب و در سال ۱۳۷۸ مرحله مکان‌ یابی آن در قالب یک طرح پژوهشی دانشگاهی آغاز شد.
رصدخانه ملی ایران حدودا 20 سال بعد از تصویب اولیه فراز و فرودهای بسیاری را طی کرده است و یکبار به مدت 4سال به دلیل نبود بودجه در دولت نهم تعطیل و با دستور مقام معظم رهبری بار دیگر فعالیت ها برای سرانجام رساندن آن از سرگرفته شده است.
اگرچه رصدخانه ملی ایران در مقایسه با غول‌ های رصدی جهان نمونه ‌ای کوچک به شمار می‌ رود برای ایران امروز پروژه‌ای بنیادی یا ابَر پروژه علمی است. این رصدخانه اگر درست به بهره‌ برداری برسد نه‌ تنها نیاز دانشجویان و محققان ایرانی را در حوزه ستاره ‌شناسی و تهیه داده‌ های رصدی متناسب با نیازهای پژوهشی تا حد زیادی برطرف می کند، امکان مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی را نیز به همراه می‌ آورد.
در اهمیت این پروژه علمی همین بس که هیچ کدام از رصدخانه های موجود در کشور به صورت حرفه ای امکان رصد را برای منجمان فراهم نمی آورند و افرادی که بخواهند با تلسکوپ های عملیاتی کار کنند و شیوه های تحلیل داده و دیگر علوم مرتبط را فرا بگیرند باید راهی کشورهایی شوند که این امکانات به دلیل وجود رصدخانه قوی در اختیار آنها قرار می دهند.
پروژه ساخت رصدخانه ملی ایران در پژوهشگاه دانش های بنیادی انجام می شود و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری همزمان از آن از نظر مالی حمایت می کند.
این پروژه تا سال 93 تحت مدیریت رضا منصوری استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف بود و با استعفای وی در آن سال، حبیب خسروشاهی نایب رئیس انجمن نجوم و رئیس پیشین پژوهشکده نجوم پژوهشگاه دانش های بنیادی اجرای آن را برعهده گرفت.
این رصدخانه که قرار است در قله گرگش شهرستان کامو کاشان ساخته شود، یک تلسکوپ اصلی با آینه ای به قطر 3.4 متر خواهد داشت و امکانات رصدی دیگر و سامانه خودکار اندازه گیری نیز در اختیار منجمان و علاقمندان قرار می دهد.
در آستانه روز جهانی (امسال 21 آوریل/ در ایران 31 فروردین) و هفته ملی نجوم و به مناسبت رویدادهای علمی که همزمان با این مناسبت در کشورهای مختلف برگزار می شود، در گفت وگویی با خسروشاهی آخرین پیشرفت های طرح علمی رصدخانه ملی ایران را پرس و جو کردیم.
خسروشاهی دانشیار پژوهشگاه دانش های بنیادی در حوزه نجوم و کیهان شناسی رصدی است. وی دکتری فیزیک در زمینه نجوم را در دانشگاه تحصیلات تکمیلی در علوم پایه دریافت کرده است و از سال ۱۳۸۷ در پژوهشکده نجوم فعالیت می کند. اجرای برنامه های رصدی با تلسکوپ های متوسط و بزرگ زمینی و تلسکوپ های فضایی در کارنامه علمی خسروشاهی دیده می شود. وی که ده ها مقاله در زمینه نجوم رصدی و به خصوص گروه های کهکشانی فسیل منتشر کرده، از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۴ مدیر علمی طرح رصدخانه ملی ایران بوده و از دی ماه ۱۳۹۵ مجری این طرح است.

***آغاز عملیات ساخت رصدخانه به مدت یک فصل کاری
 به عنوان اولین سوال وضعیت یپشرفت ساخت رصدخانه ملی ایران حدودا 9 ماه بعد از آخرین نشستی که مجموعه مجریان طرح داشته اید چطور است؟
خسروشاهی: یکی از اهداف مهم ما در سال گذشته آغاز عملیات عمرانی در سایت رصدخانه در قله گرگش بود، این کار آغاز شده و یک فصل کاری در قله کار کردیم.

 یک فصل کاری یعنی تا اوایل زمستان 96 و حدود 4 ماه؟
خسروشاهی: بله تقریبا تا آبان ماه؛ زیرا شرایط جوی اجازه کار بیشتر نمی داد. فعالیت های عمرانی ما در قله به دو بخش عمده تقسیم می شود؛ یک بخش ساخت سازه ثابت محفظه تلسکوپ 3.4 متری که متشکل از پایه تلسکوپ و محفظه تلسکوپ هست که گنبد چرخان روی آن نصب می شود. قسمت دوم ساختمان دیگری است که محل انجام فعالیت های مختلفی از جمله سالن لایه نشانی، کنترل تجهیزات رصدی و تاسیسات و نظایر آن خواهد بود.

 پیشرفت ساخت و ساز در این بخش چطور بوده است؟
خسروشاهی: عمده کار بتن ریزی انجام شده است، تاکید کردیم برای بالا بودن کیفیت، بتن را در محل تولید کنیم. آماده کردن این امکانات زمانبر است اما خوشبختانه انجام گرفت. شهریور گذشته گروه کثیری از مشاوران بین المللی از محل ساخت بازدید کردند و البته کارهای دیگر را انجام دادند.

 از نظر این مشاوران نیاز به تغییراتی در طراحی ساخت و ساز بود؟
خسروشاهی: خیر تغییرات نداشتیم و فقط نیاز به اصلاحاتی در سیستم اتصال به زمین الکتریکی (earthing) وجود داشت که انجام شد. توجه دارید بستر ساخت در قله سنگی است و روش های متداول اتصال زمین به کار نمی آید. در پایان فصل کاری پیشین پست برق و سازه ساختمان خدمات و 3 متر از پایه تلسکوپ که زیرزمین قرار می گیرد ساخته شد. ولی سازه گنبد که روی آن سوار می شود سازه ای به طور کلی جدا و چرخان هست و امکان ساخت آن در محلی غیر از سایت رصدخانه وجود دارد.

***مناقصه ساخت گنبد را برگزار نکردیم؛ زیرا تامین اعتبار نشده است
 بنابراین امکان ساخت همزمان سازه گنبد وجود دارد؟ آیا این روند آغاز شده است؟
خسروشاهی: خیر، مناقصه طراحی و ساخت گنبد برگزار شده است ولی چون در منابع مالی محدود است نتوانستیم تامین اعتبار کنیم. برای این قسمت سال 97 راهکارهایی پیش بینی کرده ایم که چون جزئیات داخلی پروژه است بیان نمی کنم. در مجموع انتظار داریم تا پایان فصل کاری سال 97 (اول زمستان) ساختمان رصدخانه تمام شود.

 از ساختمان رصدخانه که بگذریم، تلسکوپ مهم ترین بخش است. غیر از آینه اولیه که خریداری شده وضعیت ساخت بقیه قطعات تلسکوپ از جمله آینه ثانویه چطور است؟
خسروشاهی: یکی از تفاوت های ما نسبت به کشورهای همسایه که مشغول ساخت رصدخانه هستند این است که ما علاوه بر به دست آوردن تلسکوپ و رصدخانه می خواهیم فناوری این پروژه را نیز کسب کنیم. مایل هستیم صنعت ما هم در کنار علم ما رشد کند. برخی کشورها نه تنها تلسکوپ بلکه محفظه را نیز به شرکت های اروپایی سفارش می دهند. در این روش تلسکوپ زود نورگیری می شود؛ اما هم در آینده مشکلاتی پیش می آید و هم صنعت داخلی کنار می رود. هدف از جلسه بازبینی با حضور متخصصان مطرح خارجی در شهریور این بود که مطمئن شویم همه طراحی ها دقیق هست، بعد از اینکه این داوران با طراحی ها موافقت کردند طرح توسعه را آغاز کردیم. یکی از مهمترین بخش های تلسکوپ نگهدارنده آینه اصلی است که اتفاقا باید پیش از این در دستور کار قرار می گرفت اما در هر صورت ساخت آن از پایان سال ۹۶ آغاز شده است.
تلسکوپ از چند بخش تشکیل می شود؛ سازه اصلی که شامل پایه، چنگال، بخش مرکزی، نگهدارنده آینه اصلی و واحد فوقانی است. همه بخش ها در داخل کشور ساخته می شود غیر از آینه ها که آینه اصلی ۳.۴ متری و آینه ثانویه ۶۰ سانتی متری است و کنترل کننده آینه ثانویه که فناوری آن با دقتی که می خواهیم در ایران نیست. ساخت نگهدارنده آینه اصلی را سال قبل آغاز کرده ایم. سازه اصلی تلسکوپ طراحی شده و داوران هم نظر داده اند، ولی شروع ساخت منوط به تامین اعتبار است. ساخت واحد فوقانی در سال ۱۳۹۷ آغاز می شود. صیقل آینه ثانویه آغاز شده و تا آذر 97 پایان می یابد.

***تامین اعتبار سریالی انجام می شود!
 در صورتی که تامین اعتبار به شکلی که مد نظر شماست، امسال صورت بگیرد و ساخت بخش های مختلف سازه تلسکوپ آغاز شود، چه زمانی تمام خواهد شد؟
خسروشاهی: ساخت سازه تلسکوپ حدود ۲ سال طول می کشد. در کنار آن بخش سخت افزار و نرم افزار اجرا می شود که به طور موازی انجام می شود. در مجموع تا 3 سال بعد تلسکوپ در کارخانه نصب و راه اندازی آزمایشی می شود. ماهیت این پروژه پیشرفت موازی بخش های مختلف آن است و این امر مستلزم تامین اعتبار به صورت موازی است. یعنی یک بخش از کار نباید فدای بخش دیگر شود. در این صورت پروژه طبق برنامه پیش می رود. متاسفانه تا امروز منابع مالی چنان بوده که در بخش هایی پیشرفت سریالی داشتیم نه موازی، یعنی یک بخش از پروژه که تمام شد برای بخش بعدی تامین مالی می شود. نمونه آن را در محفظه تلسکوپ شاهد هستیم. اگر تامین اعتبار مناسب صورت گرفته بود، امروز طراحی گنبد تمام شده و ساخت آن در جریان بود.

 پیش از این گفته بودید مناقصه ساخت بخش های مختلف تلسکوپ تا آخر سال 96 انجام می شود، آیا این کار انجام شده است؟
خسروشاهی: ما آماده برگزاری مناقصه بوده ایم و هستیم؛ ولی حتما باید اول تامین اعتبار شود و بعد مناقصه برگزار کنیم. البته همانطور که گفتم ساخت نگهدارنده آینه اصلی به عنوان بخش مهمی از تلسکوپ آغاز شده است.

***اولین نورگیری تلسکوپ تا 1401
 با تمام این توضیحات فرض بگیرید تعهدات کارفرمایان طرح انجام شود، اولین نورگیری تلسکوپ چه زمانی خواهد بود؟
خسروشاهی: در پروژه های بزرگ و گروهی همیشه تاخیر وجود دارد. من نمونه های بسیاری از رصدخانه های بزرگ سراغ دارم که حتی بدون مشکل مالی با تاخیرهای ۱۰۰ درصدی مواجه هستند. اما اگر بودجه بر اساس برنامه زمان بندی تامین شود نورگیری تا سال 1401 انجام می شود.

 اما خیلی منجم ها همین امروز می گویند فناوری این رصدخانه به دلیل طولانی شدن طرح همین حالا هم قدیمی شده است...
خسروشاهی: این منجم ها چه کسانی هستند؟

***فناوری رصدخانه قدیمی نمی شود
 فارغ از اینکه چه کسی این حرف را زده است، این حرف درست و منطقی است؟
خسروشاهی: این حرف انتقادی غیر دقیق است. موضوع این است که هر تلسکوپی هر 5 سال کار علمی جدیدی را شروع می کند و این مربوط به ابزار رصدی است نه تلسکوپ! مثلا آیا تلسکوپ ۲.5 متری رصدخانه آیزاک نیوتن که دهه ۷۰ میلادی ساخته شد، الان به کار نمی آید؟ تلسکوپ 4.2 متری همان رصدخانه در دهه ۸۰ میلادی ساخته شده است. زمانی حتی واژه انرژی تاریک در فرهنگ لغات منجمان وجود نداشت اما این تلسکوپ همچنان فعال است و امروز نصب ابزار جدیدی روی این تلسکوپ انجام می گیرد که پروژه های جدیدی با آن انجام می شود. تلسکوپ وسیله نورگیری است و هیچ کاری نمی کند جز رهگیری اجرام و تجمیع نور آنها در یک نقطه کانونی. این منجمان هستند که می گویند با این وسیله چه کار علمی باید انجام شود. منجمانی که می گویند این تلسکوپ بعد از 5 سال به درد نمی خورد فرق بین تلسکوپ و ابزار رصدی را نمی دانند. این حرف ها به گوش من هم می رسد ولی چون نیاز به پاسخگویی ندارد جواب نمی دهم. هر ابزار رصدی مانند تلسکوپ معمولا 5 سال یکبار باید روزامد شود؛ ابزار رصدی در تلسکوپ به روز می شود و هر رصدخانه بزرگی چندین ابزار رصدی دارد. به نظر شما ۱۲ مدیر رصدخانه و مهندسانی که طراحی و ساخت این تلسکوپ را در سال ۱۳۹۶ بازبینی کرده اند و در بزرگترین پروژه های تلسکوپ جهان سهیم هستند نمی توانستند چنین موردی را گوشزد کنند؟

***تلسکوپ از نظر علمی دوره ای ندارد
خسروشاهی: تلسکوپ از نظر علمی دوره ای ندارد، تلسکوپ های زیادی هستند که ۳۰ یا ۴۰ سال پیش ساخته شده اند. یعنی ۴۰ یا ۵۰ سال پیش طراحی شده اند! نمونه آن تلسکوپ فضایی هابل است. اما ابزار رصدی با توجه به آنچه در علم روز نیاز است ساخته، یا کنار گذاشته می شود. آنچه باید به روز باشد ابزار رصدی است که منجم ها آنها را تعیین می کنند و ما هم هر 6 ماه جلسه ای با منجمان داریم و هم آنها را در جریان وضعیت طرح می گذاریم و نظرهای آنها را دریافت می کنیم. آنچه باعث اضطراب در همه از جمله مجریان و جامعه علمی و منجمان می شود تاخیر است و باعث می شود افراد نظرهای انتقادی بدهند. از نظر من جای طرح چنین سوالاتی در نشست های تخصصی از جمله گردهمایی های نجوم و اخترفیزیک است که خوشبختانه هر سال دو بار برگزار می شود و مجریان رصدخانه ملی ایران هم در آن گزارش پیشرفت پروژه را ارائه می کنند. جامعه نجوم جامعه خیلی بزرگی نیست و ما همواره همدیگر را در کنفرانس های مختلف می بینیم.