روانشناسی ترافیک و نقش آن در کاهش تصادفات

به گزارش ایران اکونومیست؛ بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، سالیانه بیش از 25 میلیون نفر در تصادفات رانندگی در سراسر جهان جان خود را از دست می دهند. تصادفات جاده ای نهمین عامل مرگ و میر در جهان محسوب می شود و بیشترین مرگ و میر ناشی از تصادفات در کشورهای کم درآمد صورت می گیرد.

در ایران حوادث رانندگی پس از آلودگی هوا بیشترین قربانیان را می گیرد. تنها در چند روز اول تعطیلات نوروزی سال 1396، حدود 145 نفر در جاده های ایران کشته و 2 هزار و 950 نفر مجروح شدند.

همچنین به گفته تقی مهری فرمانده پلیس راهور ناجا، روزانه 43 نفر در تصادفات جاده ای در ایران جان خود را از دست می دهند؛ به گونه ای که آمارها نشان می دهد در پایان سال 95، چهار میلیون و 591 هزار و 307 نفر بر اثر حوادث رانندگی مجروح، مصدوم و معلول شده اند و در همین بازه زمانی، 16هزار نفر جان خود را در این حوادث از دست داده اند.

با توجه به این آمارها، میزان خسارات جانی ناشی از تصادفات رانندگی در ایران را می توان یک فاجعه دانست چراکه به گفته سیداسدالله جولایی مدیرعامل ستاد دیه کشور، در طول هفت سال و 11 ماه دفاع مقدس 188 هزار و 15 رزمنده به شهادت رسیدند و اگر این آمار را به آمار 17 هزار شهید ترور و دیگر شهدای هسته‌ای و مدافع حرم نیز اضافه کنیم، باز به شمار تصادفات جاده ای یک دهه اخیر نمی رسد.

بی توجهی به موضوع روانشناسی ترافیک و معاینات روانشناختی دوره ای رانندگان و متقاضیان دریافت گواهی نامه رانندگی، مسبب بروز بسیاری از موارد تصادفات جاده ای در کشور ما شناخته شده است.
دکتر ابراهیم علیزاده عضو هیات علمی دانشکده روانشناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و دارنده دکترای روانشناسی عمومی یکی از راهکارهای برون رفت از این مشکل را تدوین استاندارد ملی معاینات روانشناختی رانندگان دانست و گفت: روانشناسی ترافیک حوزه های مختلفی را دربرمی گیرد؛ بخشی از روانشناسی ترافیک برای انتخاب رانندگان و راهبران سیستم های حمل و نقل، رانندگان جاده، راهبران وسایل حمل و نقل عمومی، مترو، راهبران کشتی و خلبانان تعریف می شود و بخش دیگر به این موضوع مربوط می شود که به افرادی که برای رانندگی و راهبری این وسایل انتخاب شده اند، کمک کنیم تا هیجانات و رفتارهای خود را در حین رانندگی مدیریت کنند.

وی بر تدوین این استانداردها تاکید کرد و افزود: در مورد روانشناسی ترافیک در خصوص رانندگان و راهبران وسایل حمل و نقل، در بسیاری از کشورهای کم تصادف که عمده آنها در حوزه اسکاندیناوی است، استانداردهایی وجود دارد که بر اساس آنها مشخص شده که برای مثال یک راننده باید چه ویژگی هایی داشته باشد تا عملکرد موفقیت آمیزی داشته باشد.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی درخصوص عملکرد موفقیت آمیز توضیح داد: عملکرد موفقیت آمیز به دو معنا است؛ یکی اینکه این افراد خطای انسانی نداشته باشند و دیگر اینکه تخلفات حادثه ساز انجام ندهند.

وی با تاکید بر اینکه در ایران ضرورت دارد که استانداردهایی برای انتخاب رانندگان بین شهری و به ویژه رانندگان سرویس های مدارس تدوین شود، افزود: دنیا متوجه شده است که اگر می خواهد بحث فرهنگ سازی را پیش بگیرد، بهتر است روی رانندگان مدارس کار کند زیرا امنیت فرزندان و پس از آن بحث های اخلاقی رانندگان برای آنها اولویت و اهمیت خاصی دارد و اگر راننده سرویس های مدارس اخلاق ناشایستی داشته باشد فرزندان آن را فراگرفته و الگوبرداری می کنند.

علیزاده همچنین بر تدوین استانداردهای ملی درخصوص معاینات روانشناختی متقاضیان دریافت گواهی نامه رانندگی به عنوان دومین عامل مهم بازدارنده تصادفات جاده ای تاکید کرد و گفت: زمانی که فردی به سن 18 سالگی می رسد و متقاضی دریافت گواهی نامه رانندگی می شود یا فردی که می خواهد گواهی نامه خود را تمدید کند، لزوم یک استاندارد ملی بیش از پیش خودنمایی می کند.

وی افزود: در این استاندارد ملی باید تمام ویژگی های روانشناختی که می تواند بر عملکرد نامناسب یک راننده تاثیرگذار باشد، قید شود تا بر اساس آن ویژگی ها، از طریق معاینات روانشناختی این افراد پیگیری شود.

علیزاده به برخی دستورالعمل های موجود در این زمینه در ایران اشاره کرد و گفت: ذیل دستورالعمل فعلی که مورد توجه نیروی انتظامی است، آن نوشته شده است که نحوه ارزیابی ویژگی های روانشناختی مطابق دستورالعملی خواهد بود که توسط وزارت بهداشت تدوین خواهد شد؛ بنابراین مواردی مطرح است اما اینکه بخواهد در قالب یک استاندارد ملی معرفی شود، نیازمند کار بیشتری مانند توجه بیشتر به شاخص های اثرگذار در حوزه های مختلف مانند شاخص های روانشناختی افراد متقاضی دریافت گواهی نامه رانندگی پایه یک یا پایه دو است.
 
** ویژگی های روانشناختی رانندگان
دکترای تخصصی روانشناسی عمومی با تاکید بر ارزیابی ویژگی های روانشناختی رانندگان گفت: به طور کلی اگر بخواهیم در کشور آمار تصادفات جاده ای به حداقل ممکن کاهش یابد، نیازمند این هستیم که در گام اول استانداردهای مورد نیاز برای معاینات روانشناختی را طراحی کنیم و بحث مهمتر اینکه ابزارهای روانشناختی استاندارد موجود در جهان را مدنظر قرار دهیم.

علیزاده افزود: این استانداردها حوزه های مختلفی را شامل می شود؛ اول اینکه برخی توانایی های شناختی را باید راننده ها یا راهبران قطار و مترو و خلبانان و راهبران کشتی مانند کاپیتان یا ملوانان دارا باشند که در قالب آنها زمان واکنش یا عکس العمل راننده نسبت به یک محرک خاص بررسی می شود به این صورت که هرچه زمان عکس العمل نسبت به یک محرک کمتر باشد به همان نسبت احتمال تصادف کمتر می شود.

وی به میزان توجه و تمرکز رانندگان به عنوان موضوع مهم دیگر اشاره و اظهار کرد: یکی از پنج عامل ایجادکننده تصادف که پلیس ناجا نیز اعلام کرده است، عدم توجه رانندگان به جلو و عدم رعایت فاصله طولی خودروها است؛ عدم رعایت فاصله طولی یک بحث و اینکه فرد چقدر می تواند در درازمدت توجه و تمرکز خود را حفظ کند، بحث دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد.

علیزاده استدلال استقرایی را از دیگر ویژگی های روانشناختی مورد نیاز رانندگان دانست و گفت: استدلال استقرایی به این معنا است که یک راننده چقدر می تواند پیامد رویدادهای خاص را پیش بینی کند؛ به عنوان مثال زمانی که می خواهد سبقت بگیرد باید سرعت خودروی خود و میزان سرعت خودروی مقابل را تخمین بزند یا مسائلی مانند سطح هوشی که باید هر راننده حداقل حد متوسط هوشی را داشته باشد.
 
** ویژگی های شخصیتی
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی به لزوم دارابودن ویژگی های شخصیتی استاندارد رانندگان برای داشتن عملکرد مناسب در حین رانندگی اشاره کرد و گفت: یکی از این ویژگی ها 'توانایی کنترل' و اینکه فرد چقدر به این موضوع معتقد است که رویدادهایی که اتفاق می افتد، تحت کنترل او است؛ برخی تصور می کنند که رویدادها تصادفی اتفاق می افتند این افراد مستعد تصادف هستند در حالی که در مقابل افرادی هستند که معتقدند یک تصادف وابسته به عملکرد خودشان است و اگر عملکردشان درست باشد، احتمال تصادف کاهش می یابد.

علیزاده، مسئولیت پذیری را از دیگر ویژگی های شخصیتی برشمرد و افزود: بحث بعدی در ویژگی های شخصیتی مسئولیت پذیری است به این معنا که آیا یک فرد مسئولیت پذیر هست و مسئولیت رفتار و عملکرد خود را می پذیرد؛ در حوزه رانندگی مثلا اگر متوجه وقوع یک حادثه در چند متر جلوتر از خودروی خود شد، آیا فلاشر می زند تا به راننده های عقبی اعلام خطر کند و آیا قوانین و مقررات را رعایت می کند.

وی یادآور شد که نبود این ویژگی های شخصیتی می تواند روی عملکرد رانندگان تاثیر بگذارد و زمینه بروز تصادف و حوادث را فراهم کند و از این روست که باید اینگونه موارد نیز در استانداردهای ملی معاینات روانشناختی رانندگان لحاظ شود.
 
** اختلالات روانشناختی و شخصیتی
عضو هیات علمی دانشکده روانشناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با تاکید مجدد بر ضرورت بررسی ویژگی های روانشناختی و شخصیتی رانندگان، اظهار کرد: نبود این ویژگی ها سبب بروز اختلالات روانشناختی و شخصیتی می شود که می تواند در عملکرد رانندگی و راهبران سیستم های حمل و نقل اثرگذار باشد؛ به عنوان مثال یک راننده نباید اضطراب تامین یافته، افسرگی مزمن، اختلال دوقطبی یا اختلال اسکیزوفرنی داشته باشد چراکه ابتلا به هر کدام از این اختلالات مشکل ساز است.

علیزاده گفت: همین طور برخی اختلالات شخصیتی ضداجتماعی مانند لایی کشیدن و توجه جدی به مقررات رانندگی ناشی از این اختلال، یا رفتارهای نمایشی مانند دوردورکردن در معابر شهری که افرادی که اختلال شخصیتی نمایشی دارند، بیشتر دست به این کارها می زنند.

درحال حاضر و در شرایط نبود استاندارد ملی معاینات روانشناختی رانندگان، آیین نامه ای وجود دارد که تاحدودی شرایط روانی متقاضیان دریافت گواهی نامه پایه یک و دو رانندگی بررسی می شود؛ در این آیین نامه درخصوص هر کدام از موارد معاینه چشم و شنوایی چند صفحه توضیح داده شده اما در مورد مسائل روانشناختی تنها در یک نیم صفحه اشاراتی شده است.

در شرایطی که سالانه با حجم زیادی از متقاضیان جوان دریافت گواهی نامه رانندگی که سرمایه های انسانی کشور محسوب می شوند، روبه رو هستیم، تدوین استانداردهای خاص برای هر یک از حوزه های مرتبط با رانندگی مانند رانندگی حرفه ای، شهری و راهبران وسایل مختلف حمل و نقل بیش از پیش ضروری به نظر می رسد.