دگرگونی اقلیم یا قهر طبیعت خطر جدی برای نسل ها

به گزارش ایران اکونومیست؛ روزهای 22 و 23 مارس مصادف با دوم و سوم فروردین ماه به نام روز جهانی آب (22 مارس )و هواشناسی (23 مارس) نامگذاری شده اند، ایامی که در این دهه ها با تغییراقلیم بارمعنایی بیشتری پیدا کرده است.
زمین و آسمان بهاری در این سال ها همچون گذشته سخاوتمند نیست، گاهی قهر طبیعت به حدی است که در زمستان به جای بارش برف و باران ، خاک نثار انسان ها ، جانوران و در مجموع نفس ها می شود.
روزهای ریزگرد و بارش خاک فصول سرد سال آنقدر زیاد است که بسیاری از مناطق ایران و کشورهای پیرامونی خانه نشین می شوند و زمستان تحفه ای برای تقدیم به بهار ندارد.
در گذشته ها سخاوت آسمان آنقدر زیاد بود که بخشی از برف ها در بهار آب می شد و گاهی سفیدی آنها تا اواخر تابستان برپیشانی کوه ها خودنمایی می کرد اما امروز طبیعت به واسطه دست های مخرب ، پاسخش قهرآمیز است .
دهه 70 شمسی سرآغاز خشکسالی ها و کم بارشی ها در ایران و برخی مناطق جهان است که تا پیش از آن طبیعت نیمه خشک فلات ایران رودهایش پرآب و دشت ها سرسبز بود و بهار جلوه ای خاص داشت.
امروز جنگل ها ، مراتع و گونه های جانوری در طبیعت ایران با خطر جدی به نام خشکسالی و کم بارشی مواجه اند و سبزینگی طبیعت رفته رفته کمتر و کمتر می شود که زنگ خطر را برای نسل ها به صدا درآورده است.
نامگذاری روز آب فقط مختص یک روز خاص نیست چرا که حیات انسان ها ، جانوران و گیاهان به وجود دائمی آب بستگی دارد و نامگذاری ها فقط نمادین است تا قدر این نعمت الهی را بیشتر بدانیم .
اما هواشناسی به عنوان یک دانش امروزه از اهمیت بالایی برای برنامه ریزی های کوتاه مدت ، میان مدت و بلندمدت کشاورزی، باغداری ، فعالیت های اقتصادی ، تولیدی ، سفرها و پیشگیری از مخاطرات طبیعی در زندگی بشری دارد، علمی که در عصر حاضر به واسطه تغییرات اقلیمی باید به توسعه آن همت گماشت.
روزهای دوم و سوم فروردین فرصتی است تا موضوع تغییر اقلیم و بحران آب و راهکارها برای پیشگیری از این پدیده ها یا کاستن از مخاطرات آنها واکاوی شود.

**تغییر اقلیم چیست؟
آنطور که در بررسی های علمی آمده است ،علت اصلی پدیده‌ی تغییر اقلیم رهایی بیش از حد گازهای گلخانه‌ای در جو است که خود باعث به وجود آمدن بسیاری از مشکلات کنونی مانند گرم شدن تدریجی آب و هوا، بالا آمدن سطح آب دریاها و بارش رگبارهای سیل‌آسا در بعضی از مناطق زمین است.
طبق نوشته های کتاب 'آموزش تغییرات اقلیمی' که سازمان حفاظت محیط زیست ترجمه و منتشر شده، اقلیم ، وضعیت معمول جوی هر منطقه در مدت زمان طولانی است، هر چند که وضعیت هوای منطقه‌ای ممکن است هر روز تغییر کند، اما اقلیم آن کمابیش ثابت می‌ماند.
به طور مثال؛ مناطق معتدل، تابستان گرم و خشک و زمستان سرد و پربارش دارند، هر چند که امکان دارد گاهی فقط یک‌بار در سال باران ببارد و بقیه‌ی سال هوا خشک باشد.
با آغاز انقلاب صنعتی در سال 1760 میلادی و رشد روزافزون دانش بشری، تغییرات گوناگونی نیز در زندگی انسان‌ها رخ داده است.
نیاز بشر به انرژی و مصرف انواع سوخت‌های فسیلی مانند زغال سنگ، نفت و گاز طبیعی باعث انتشار و افزایش شدید موادی مانند دی‌اکسید کربن (CO2) و بخار آب (H2O) در جو شد.
همچنین جمعیت کره‌ی زمین نیز روز به روز افزایش پیدا کرده و این افزایش جمعیت نیز خود پیامدهای گوناگونی به همراه داشته است.
این تغییرات همگی باعث شد که شرایط آب و هوا و جو زمین نیز مانند دیگر قسمت‌های کره‌ی زمین از آسیب‌های انسان در امان نمانده و دستخوش دگرگونی‌هایی شود، پدیده‌ی تغییر اقلیم که عمدتاً مربوط به افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو بوده از نمونه‌های بارز در این زمینه است.
مدل‌های آب و هوایی پیش‌بینی می‌کنند که تا سال 2100 میلادی دمای کره‌ی زمین 1 تا 5.3 درجه‌ی سانتیگراد افزایش خواهد یافت، این پیش‌بینی بیان کننده‌ی این مطلب است که تغییرات اقلیم در طول قرن حاضر و قرن آینده بیش‌تر از تغییرات آن در طول یکصد قرن گذشته خواهد بود.
برای توصیف عملکرد و اثر پدیده‌ی گلخانه‌ای باید موازنه‌ی انرژی میان زمین و فضا بررسی شود، طبق این موازنه، تابش‌های خورشیدی پس از عبور از فضا به جو زمین رسیده و بخش بیش‌تر آن توسط زمین جذب می‌شود.
جذب این انرژی توسط زمین باعث گرم شدن کره‌ی زمین شده که این امر سبب تابش امواجی از سوی زمین به فضا می‌شود.
براساس قوانین فیزیکی، طول موج تابش‌های تولید شده از زمین با پرتوهای رسیده به سطح آن متفاوت بوده واین بدان معنا است که مثلاً اگر زمین تابش‌های مرئی را دریافت می‌کند، هنگام تابش پرتوهای گوناگون تولید می‌کند که بسامد آن‌ها با بسامد پرتوهای مرئی متفاوت است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که زمین پس از گرم شدن، تابش‌های فروسرخ از خود منتشر می‌کند، بخشی از این تابش‌های فروسرخ از جو عبور کرده و بخشی دیگر به وسیله‌ی گازهای گلخانه‌ای موجود در جو جذب شده و دوباره توسط همین گازها به سطح زمین بازتابیده می‌شوند.
در واقع گازهای گلخانه‌ای که نسبت به نور مرئی شفاف بودند، با تغییر طول موج پرتوها، به صورت نیمه شفاف عمل کرده و تمام تابش‌های فروسرخ منتشر شده از سطح زمین را از خود عبور نمی‌دهند و دوباره مقداری از آن‌ها را به زمین بازمی‌گردانند.
براین اساس گازهای گلخانه‌ای مهم عبارتند از: بخار آب (H2O)، دی‌اکسید کربن (CO2)، اکسید نیتروژن (N2O)،متان (CH4)، ازن جو پائین (O3)، کلروفلوئورو کربن‌ها (CFCs) که در این میان، بخار آب و دی‌اکسید کربن درمجموع 90 درصد سهم اثر گلخانه‌ای را به خود اختصاص می‌دهند.
میزان انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های انسانی، 26 درصد در حد فاصل سال‌های 1990 تا 2005 میلادی افزایش یافته و انتشار گاز دی‌اکسید کربن (CO2) که سه چهارم گازهای گلخانه‌ای را تشکیل می‌دهد، در همین دوره 31 درصد افزایش دارد.
بنابراین گازهای گلخانه‌ای باعث باقی ماندن کسری از انرژی خورشیدی رسیده به زمین در داخل جو می‌شوند و این تبادل انرژی سبب پایا ماندن دمای زمین در حد مناسبی خواهد شد.
اگر اثر گلخانه‌ای در جو زمین وجود نداشت، دمای کره‌ی زمین به طور متوسط 5.15 درجه سانتیگراد نسبت به حال کم‌تر می‌شد، چنین کاهش دمایی باعث غیرقابل سکونت شدن زمین می شود(عصر یخبندان).
از سوی دیگر، چنانچه میزان گازهای گلخانه‌ای در داخل جو زیادتر از حد متعارف باشد، موازنه‌ی انرژی زمین به هم خورده و باعث باقی ماندن انرژی بیشتری در داخل جو زمین می‌شود.
طبق بررسی های علمی طی 200 سال گذشته و به ویژه در 50 سال اخیر، انتشار گازهای گلخانه‌ای به شدت افزایش یافته که برای نمونه در زمان حاضر نسبت به پیش از انقلاب صنعتی، موجودی گازهای دی‌اکسید کربن و متان در جو به ترتیب 30 و 150 درصد افزایش دارد.
در این میان دی‌اکسید کربنی که از سوختن سوخت‌های فسیلی منتشر می‌شود، اصلی‌ترین گاز گلخانه‌ای انسان‌ساخت به شمار می‌رود.
یکی از مهم‌ترین آثار گرم شدن زمین، تغییر شرایط جوی در سراسر جهان است، از زمان به وجود آمدن زمین در حدود چهار میلیارد سال پیش، این سیاره چرخه‌های بسیار زیادی گرم شدن و سرد شدن را از سر گذرانده است.
از جمله در 100 میلیون سال پیش، در دوران کرتاسه (دوره‌ی دوم زمین‌شناسی) میانگین دمای زمین حدود 8 درجه‌ی سانتیگراد گرم‌تر از امروز بوده است، دایناسورها در دمایی بیش از دمای امروز زمین زندگی می‌کردند.
در دوران یخبندان، در حدود 100 هزار سال پیش، متوسط دمای هوا چند درجه از امروز کم‌تر بوده است، توده‌های یخی که امروز قطب‌ها را پوشانده‌اند، تمام اروپای شمالی، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و استرالیا را دربرگرفته بودند، آخرین یخبندان حدود 10 هزار سال پیش رخ داده است.
فعالیت‌های مختلف بشری مانند استفاده‌ی بی‌رویه از جنگل‌ها و قطع درختان جنگلی، تبدیل چمنزارها به مزارع، تبدیل روستاها به شهرها، ایجاد دریاچه‌های مصنوعی جدید و حتی استفاده‌ی گسترده از جمع‌کننده‌های خورشیدی چهره‌ی زمین را تغییر داده و باعث افزایش ضریب بازتابی زمین شده و در نتیجه نسبت به گذشته کسر بیشتری از انرژی خورشید به فضا باز تابیده می‌شود.
متداول‌ترین آثار و پیامدهای تغییر اقلیم عبارتند ازبالا آمدن سطح آب دریاها، اقیانوس‌ها و نواحی ساحلی، آسیب‌های وارده به بخش انرژی، منابع آبی،بخش کشاورزی و به خطر افتادن امنیت غذایی است که تاثیرمخرب بهداشتی بر روی سلامت انسان‌ها دارد.
همچنین زندگی جانوران و گیاهان به مخاطره افتاده و تغییرات آب و هوایی منطقه‌ای به وجود می آید.
با این توصیف دوم و سوم فروردین مصادف با روز جهانی آب و هواشناسی، موضوع حیاتی و البته پر اهمیت یعنی
خطرات 'تغییرات آب و هوایی در جهان' را به ما گوشزد می کند.
به طور مثال در نقطه ای از جهان برف می بارد که بی سابقه بوده است، سیل در منطقه ای سرازیر می شود که در طول تاریخ بارش چشمگیری به خود ندیده است، دماسنج ها افزایش و کاهش برودت و حرارت هوا در نقاطی را یاد آور می شوند که شگفت انگیز است. بهار زودرس، زمستان بی برف و آب، پاییز بدون برگ ریزان و تابستان پر بارش همه و همه جزو نمونه های تغییرات جدی آب و هوایی در کره زمین است.
پدیده بارور ساختن ابرها نمونه ای از دخل و تصرف بشر در پدیده های طبیعی و یاد آوری این واقعیت است که تغییرات آب و هوایی خارج از قاعده در جهان باید ما را نگران و بیدار کند، زیرا این تغییرات بخش عمده ای از فعالیت های اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، گردشگری و زیرساخت ها را تحت تاثیر قرار می دهد.
مطالعه و بررسی جَو و تغییرات احتمالی از دیرباز و از گذشته های دور مد نظر دانشمندان ایرانی بوده و بسیاری از آنها در آثار خود مسائل جوی را مورد توجه قرار داده اند.
محمد بن زکریای رازی، ابن سینا، حکیم عمر خیام، ابوریحان بیرونی از شخصیت‌ها و دانشمندان ایرانی بوده‌اند که درباره پدیده‌های جوّی و تغییرات احتمالی آثاری از خود به یادگار گذاشته‌اند.
براین اساس در نشست جهانی تغییرات آب وهوا که سال گذشته در پاریس برگزارشد، حاضران در این نشست بر چاره جویی برای پیشگیری از روند فزاینده تغییرات جوی در جهان تاکید کردند.
دراین نشست بر موضوع جلوگیری از گرم شدن 2 درجه ای زمین تاکید شد چرا که طبق بررسی ها براثر گرم شدن زمین، برخی جزایر و شهرهای ساحلی به زیر آب می روند، خشکسالی و طوفان های شدید اتفاق می افتد و یک سوم گونه های جانوری در خطر انقراض قرار می گیرند.
مدیرکل هواشناسی البرز می گوید : تاثیر تغییر اقلیم در کشور و استان البرز بسیار جدی و خطرناک است.
منصور رحمانیان بیان داشت: پیامدهای این پدیده در ایران و استان البرز باید جدی گرفته شود و کنترل آن نیازمند عزم ملی و تلاش همه هموطنان در کاهش مصرف آب است.
وی گفت: تغییر اقلیم یکی از معضلات جهانی است و تهدیدات این معضل در استان البرز با توجه به کم‌آبی موجود بیش از دیگر استان‌های کشور مشهوداست.
وی به پدیده گرد و خاک در کشور و استان البرز اشاره کرد و افزود: با توجه به افزایش برداشت آب از منابع آبی موجود، سطح چسبندگی در عمق زمین کاهش یافته که با بروز یک سیستم پرفشار به سرعت گرد و غبار در فضا معلق می‌شود.
مدیرکل هواشناسی البرز، تخریب باغات و کمبود فضای سبز در استان را از عوامل تشدید کننده این خطر ارزیابی کرد و گفت: این شرایط برای استانی که پیش از این به عنوان باغشهر شناخته می‌شده، بسیار اسفناک و دردناک است.
نکته قابل ذکر در خصوص وضعیت اقلیمی البرز این است که در فصل پائیز سال 96 میزان بارندگی این استان به حدود 30 میلی رسید که بارش های مناسب بهمن ماه این میزان بارندگی را به یکصد میلی متر رساند.
با این اوصاف میزان بارندگی های سال آبی جاری البرز به نسبت مدت مشابه سال قبل 27 درصد کاهش نشان می دهد.
طبق نظریه های علمی، یکی از راه های کاهش گازها در سطح فضا، استفاده از سوخت پاک برای تولید انرژی در نیروگاه ها است ، همچنین ترویج این امر در سطح منازل و واحدهای تولیدی صنعتی و اداری به عنوان راهکاری در کاهش آلودگی ها بیان شده است.
امروزه استفاده از منابع انرژی خورشیدی، باد و درمجموع سوخت های پاک از شیوه های کاهش آلودگی هوا و محیط زیست می دانند که طبق بررسی های علمی اکنون حدود 30 درصد برق جهان از منابع پاک گرفته می شود.
همچنین تغییر سوخت خودروها یا کاهش سفرها با خودروهای شخصی از مواردی است که می تواند به پاکیزگی محیط زیست کمک کند.
طبق بررسی ها 95 درصد سوخت‌هایی که به خودروها انرژی می دهند، سوخت های فسیلی است که نیاز به جایگزینی دارد.
با این حال تغییر در ناوگان حمل ونقل عمومی و ایجاد سیستم های کاهش آلاینده ها در واحدهای تولیدی و صنعتی
از راه های کاهش گازها در فضا بیان شده است.
با این حال تاکید می شود که عوامل اقلیمی یکی از اصلی ترین و مهم ترین عامل تاثیرگذار بر ویژگی های اکوسیستم محسوب می شوند .
با توجه به این که قابلیت دسترسی به آب یکی از منابعی است که در معرض خطرات ناشی از تغییرات اقلیم قراردارد، بررسی تغییرات آن می تواند راهگشای معضلاتی چون خشکسالی، سیلاب های ناگهانی، مهاجرت جوامع انسانی، نوسانات قیمت محصولات غذایی و غیره باشد.
خشکسالی از مخاطرات طبیعی شناخته شده و بخش جدایی ناپذیر تغییرات اقلیمی است، رخداد خشکسالی بر بخش های مختلف زندگی انسان ها تاثیر می گذارد، تغییر در دما و الگوی بارش اثرات زیادی بر کمیت و کیفیت منابع آب به خصوص در مناطق خشک نظیر ایران دارد.
در سال های اخیر وقوع خشکسالی های متعدد در ایران خطری جدی برای منابع آب محسوب می شود، به دلیل افزایش میزان آب مورد تقاضا، بررسی اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب ضروری به نظر می رسد.
اقدامات پیشگیرانه‌ای (مدیریت ریسک خشکسالی) که بتواند اثرات خشکسالی و بحران آب را کاهش دهد، نه‌ تنها در مقایسه با هزینه‌های جبران خسارت ناچیز است، بلکه این اقدامات در هزینه‌هایی که بعد از وقوع خشکسالی صرف می‌شود، به صرفه‌جویی و کاهش هزینه‌ها نیز می‌انجامد.
براین اساس لازم است با تکیه بر روش‌های مدیریت ریسک خشکسالی تلاش شود تا ضمن کاهش اثرات این پدیده ‌بر بخش کشاورزی، زمینه لازم برای استفاده پایدار از منابع آبی فراهم شود.
استفاده اصولی از روش های آبیاری ، اجرای طرح های آبخیزداری برای کنترل سیلاب ها و هدایت آنها به سفره های زیر زمینی ، بکارگیری روش های علمی برای تثبیت خاک و کنترل کانون های گردوخاک، توسعه جنگل ها و درختان کم آب بر ، استفاده از محصولات کشاورزی کم آب بر و مقاوم به خشکسالی ، استفاده از انرژی های پاک در صنایع ، خودروها ، منازل و مکان های اداری و فرهنگ سازی در کاهش مصرف آب ، بهینه سازی مصارف آب خانگی و اداری و... از روش های مقابله با آثار تغییر اقلیم است.
به وجود آمدن اتحادیه ها و تشکل های منطقه ای و محلی برای کنترل ریزگردها و توسعه فضاهای سبز،مهار سیلاب ها و اجرای طرح های ملی و بین المللی برای بازگرداندن وضعیت اقلیم به حالت گذشته ضروری است.