رگ های حیات طبیعت نیازمند توجه بیشتر

به گزارش ایران اکونومیست؛ تصرف حریم رودخانه ها، بهره برداری از مصالح شن و ماسه از حریم و بستر رودخانه ها، تامین نشدن حقابه زیست محیطی، سوانح نفتی مانند واژگونی تانکرهای حامل مواد نفتی، نشت از خطوط انتقال فرآورده های نفتی، مصرف زیاد از حد سموم و هدایت زهاب کشاورزی حاوی سموم و کودهای شیمیایی به رودخانه ها و نشت چاه های فاضلاب بهداشتی و صنعتی از دیگر عوامل تهدید رگ های زمین به شمار می روند که نفس این حوضه های آبی را به شماره انداخته اند.
حاشیه رودخانه ها خاستگاه بزرگترین تمدن ها بوده بنابراین به حق مایه زندگی و حیات است، رودخانه ها منبع تامین غذا، انرژی، توسعه حمل و نقل، رونق کشاورزی، آب آشامیدنی و سرسبزی هستند.
رودها نقش بسیار مهمی در چرخه آب دارند، برای آب های سطحی مانند کانال عمل می کنند و تقریبا از 75 درصد سطح خشکی های زمین آب را عبور می دهند اما چند سالی است این شریان های حیاتی با خطر خشک شدن، آلودگی و نابودی مواجه شده اند و نفس بسیاری از آنها به شماره افتاده است.
بر این اساس در راستای حمایت از رودخانه ها در سال 1997 به وسیله شرکت کنندگان اولین نشست بین المللی قربانیان سدسازی در کوریتیبای برزیل روز بین المللی 'اقدام برای حمایت از رودخانه ها و مقابله با سدسازی' به تصویب رسید.
پس از آن 14 مارس (24 اسفند ) روز جهانی ' اقدام برای رودخانه ها' نام گرفت و هزاران نفر از مردم در سراسر دنیا این روز را برای یادآوری اهمیت رودخانه ها گرامی می دارند.
ایران نیز به دلیل قرارگرفتن در کمربند خشک جهان، بارندگی و منابع آبی چندان غنی ندارد؛ از این رو حفاظت از داشته ها در عرصه های آبی از اهمیت زیادی برخوردار است این در حالی است که در بسیاری موارد شاهد نابودی رودخانه ها در کشور هستیم در حالی که به اعتقاد کارشناسان، آسایش و راحتی بشر در صورتی امکان پذیر خواهد بود که رابطه متعادلی میان تمام اعضای نظام زیستی برقرار باشد که همان توسعه پایدار است که به آن تاکید می شود.
رودخانه های سپیدرود، کارون، قزل اوزن، زاینده رود، آبشارهای لردگان، سیمره، آب گرم منطقه سرعین و چشمه های آب گرم واقع در مناطق شمال غرب کشور از مهمترین جاذبه های آبی ایران هستند.
شینا انصاری مدیر دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست  رودخانه ها را به عنوان یکی از اکوسیستم های آبی معرفی کرد که از لحاظ تنوع زیستی، موجوداتی که در آنها زندگی می کنند و نیز به دلیل تامین منابع آب شرب، اهمیت دارند.
وی افزود: از این رو هم شناخت و هم بررسی کمی و کیفی این منابع و پایش آلاینده ها بسیار حایز اهمیت است به همین دلیل امروزه رویکرد پایش زیستی در ارزیابی کیفیت آب های سطحی، زیرزمینی و آب شرب جایگاه ویژه ای دارد.
وی گفت: تخلیه فاضلاب، تصرف حریم رودخانه ها، سدسازی، بهره برداری از مصالح شن و ماسه از حریم و بستر رودخانه ها، تامین نشدن حقابه زیست محیطی، سوانح نفتی مانند واژگونی تانکرهای حامل مواد نفتی، نشت از خطوط انتقال فراورده های نفتی، مصرف زیاد از حد سموم و هدایت زهاب کشاورزی حاوی سموم و کودهای شیمیایی به رودخانه ها، برخی از عوامل تهدید رودخانه ها است.
انصاری افزود: در کشور ما یکی از مشکلات مهم کاهش دِبی و حجم رودخانه ها به دلیل خشکسالی است که طبیعتا میزان خودپالایی رودخانه ها و بار آلودگی آنها را تحت تاثیر قرار می دهد، در واقع بار آلودگی رودخانه ها حاصل ضرب غلظت در دبی است یعنی میزان حجم آب جاری در رودخانه ها بسیار مهم است.
وی اظهار کرد: کاهش دبی می تواند در خودپالایی طبیعی رودخانه و افزایش بار آلودگی در حالی که منابع انتشار همچنان آلودگی تولید می کنند؛ تاثیرگذار باشد.
انصاری گفت: عوامل آلاینده رودخانه ها در مناطق مختلف کشور متفاوت است؛ به عنوان مثال در رودخانه کرج، آلودگی ناشی از مراکز خدماتی مانند رستوران ها و آلودگی پسماند مهم است اما در استان های شمالی علاوه بر پسماند و فاضلاب ها، رواناب های کشاورزی که می توانند حاوی سموم باشند نیز حائز اهمیت هستند.
مدیرکل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: بنابراین با توجه به منابع انتشار نوع آلودگی در مناطق مختلف نحوه پایش و حفاظت متفاوت است.
وی تاکید کرد: تخلیه مخفیانه و شبانه فاضلاب برخی واحدهای صنعتی و خدماتی و نشت چاه های فاضلاب بهداشتی و صنعتی نیز از دیگر عوامل تهدید رودخانه ها هستند.
انصاری با اشاره به اینکه در حوزه پایش آلاینده ها برخی اکوسیستم های حساس وجود دارد، اظهار کرد: رودخانه های حفاظت شده شامل جاجرود در استان تهران، هراز در مازندران، چالوس سرد آبسرد در البرز و تمام رودخانه هایی که به خزر منتهی می شوند، به عنوان اکوسیستم های حساس برای پایش آلاینده ها در اولویت قرار دارند که مرتب پایش می شوند.
مدیرکل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به اینکه پایش رودخانه ها در دو محور اصلی بررسی می شود، گفت: یکی پایش دوره ای رودخانه ها است که در ایستگاه های مشخص شده نمونه برداری انجام می شود و عمدتا پارامترهای فیزیکی و شیمیایی مانند کدورت، اسیدیته، هدایت الکتریکی، دما، سختی و مقدار اکسیژن محلول سنجش می شوند.
وی افزود: در مواردی که گزارش از ورود آلودگی خاصی به رودخانه باشد یا احتمال آلودگی هایی مانند فلزات سنگین و یا سموم وجود داشته باشد، این پارامترها اندازه گیری می شوند، برخی مواقع نیز به واسطه رخداد سوانح و حوادث مانند واژگونی تانکرهای حامل مواد نفتی برای ارزیابی و برآورد خسارت ضروری است که غلظت هیدروکربن های نفتی در رودخانه ها آنالیز شود.
انصاری اظهار کرد: نکته مهم در پایش آلودگی رودخانه ها این است که اطلاعات پایش ها مبنای پیش آگاهی، تصمیم گیری مدیریتی و اطلاع رسانی به هنگام قرار گیرد؛ بنابراین صحت و دقت پایش ها در تمام مراحل اعم از حضور فرد پایشگر در عرصه، مکان یابی درست محل نمونه برداری، آماده سازی نمونه، نحوه انتقال نمونه به آزمایشگاه و در نهایت آنالیز بسیار مهم است.
وی افزود: علاوه بر این پایش های دوره ای، برای تعدادی از پارامترهای رودخانه ها امکان پایش آنلاین و برخط وجود دارد که اکنون 51 ایستگاه پایش آنلاین در کشور در رودخانه هایی که به لحاظ اکوسیستمی حساس هستند، نصب شده است.
انصاری محور دوم مرتبط با پایش رودخانه ها، پایش منابع بالقوه انتشار آلودگی به رودخانه ها دانست و گفت: این منابع می توانند شامل منابع صنعتی، کشاورزی، معدنی و شهری باشند و عمدتا پساب یا فاضلاب و همچنین پسماندها را دربرمی گیرند.
مدیرکل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست افزود: در مورد پساب واحدهای صنعتی و خدماتی پایش ها یا در قالب خوداظهاری صنایع بر اساس شیوه نامه خوداظهاری در پایش انجام می شود یا از سوی ادارات کل استان ها پایش های نظارتی و ویژه انجام می گیرد.
وی ادامه داد: در صورتی که پارامترهای پساب واحد صنعتی بالاتر از حدود مجاز محیط زیست به منابع پذیرنده مانند رودخانه ها و آب های سطحی باشد، اقدامات مطابق قوانین مانند قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست یا ماده 688 قانون مجازات اسلامی موضوع تهدید علیه بهداشت عمومی از طریق مراجع قضایی به عمل می آید.
انصاری افزود: ضمن اینکه اسامی واحدهای آلاینده در صورت عدم رفع آلودگی در فهرست صنایع آلاینده کشور قرار گرفته و به سازمان امور مالیاتی اعلام می شوند که باید یک درصد از فروش خود را تحت عنوان عوارض آلایندگی پرداخت کنند، در سال گذشته سه هزار و 170 واحد صنعتی در فهرست صنایع آلاینده قرار گرفت که بیش از 60 درصد آنها به دلیل پساب آلوده کننده در این فهرست قرار داشته اند.
وی اظهار کرد: رودخانه ها با توجه به اینکه در کنار چه منبع آلاینده ای قرار دارند نیز پایش می شوند؛ به عنوان نمونه اگر در حاشیه فعالیت های کشاورزی واقع شده باشند، از لحاظ سموم فسفره پایش می شوند.
انصاری با تاکید بر اینکه تعداد ایستگاه های پایش آنلاین رودخانه ای در کشور کم است و باید افزایش یابد، گفت: با توجه به محدودیت های اعتباری، در سال 1393 برای 16 استان 29 دستگاه پایش رودخانه ای خریداری شد و یک سال بعد نیز یک ایستگاه جداگانه برای پایش رودخانه ارس در استان اردبیل تهیه و نصب شد.