به گزارش ایران اکونومیست به نقل از خبرگزاری علم و فناوری، موج مدرک گرایی سالهاست که در کشورمان رواج یافته و همه ساله با افزایش واحدهای دانشگاهی و تسهیل پذیرش دانشجو در این مراکز، مقاطع تحصیلی توسط دانشجویان بصورت پلکانی طی شده و در سالهای اخیر نیز تب تحصیل در مقطع دکترا داغ شده است . البته بسیاری معتقدند که افزایش نرخ بیکاری در کشور باعث شده تا جوانان درس خواندن در مقاطع بالاتر تحصیلی را امیدی برای یافتن موقعیت شغلی بهتر و راهی برای فرار از بیکاری بدانند؛ از همین رو در این سالها با افزایش تعداد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان حتی در مقطع دکترا مواجه هستیم.
هر چند بسیاری از افراد ترجیح می دهند تا این برهه ی تحصیلی را در کشورهایی نظیرآمریکا، آلمان، ایتالیا،استرالیا، فرانسه، انگلستان، کانادا و یا حتی مالزی بگذرانند که به دلیل تعدد دانشگاهها، نداشتن سدی به نام کنکور و برآورد هزینه ای مناسب، مقصد بسیاری از دانشجویان ایرانی گردیده است و همین امر موجب شده است تا بر اساس اعلام بانک جهانی، ایران رتبه پانزدهم مهاجرت را در جهان از آن خود کند. درسال ٢٠١٥ حدود ١١هزار و ٣٠٠ دانشجوی نخبه از ایران مهاجرت کرده‌اند که این تعداد حاکی از رشد ١٦درصدی مهاجرت نخبگان از کشور نسبت به سال ٢٠١٤ است.
بر اساس اعلام وزارت علوم ، تحقیقات و آموزش پزشکی بیشترین مقصد مهاجرت دانشجویان ایرانی برای اخذ مدرک دکترا کشورهای آمریکا و کانادا بوده اما در رشته های علوم پزشکی بر اساس آمار معاونت آموزشی وزارت بهداشت، کشور فیلیپین اولین مقصد ایرانی ها است و کشورهای ترکیه، ایتالیا، آلمان، بلاروس، آمریکا، انگلستان، مالزی، اوکراین، آذربایجان، قبرس و کانادا به ترتیب مقصدهای بعدی دانشجویان ایرانی برای رشته های علوم پزشکی هستند.
بنا بر آمارهای موجود و براساس گزارشی جدید از سازمان توسعه و همکاریهای اقتصادی موسوم به OECD در دو دهه اخیر، شمار فارغ التحصیلان مقطع دکترا در سرتاسر دنیا با افزایشی چشمگیری روبه‌رو بوده است. در این آمار ایالات متحده آمریکا بیشترین تعداد فارغ التحصلان دکترا را در میان دیگر کشورها دارد که طبق آخرین برآوردهای صورت گرفته در این رابطه (مربوط به سال ۲۰۱۴) این میزان برابر با ۶۷۴۴۹ نفر بوده است.
جایگاه دوم این جدول را آلمان با ۲۸۱۴۷ فارغ التحصیل دکترا در مقطع زمانی مذکور به خود اختصاص داده و پس از آن نیز انگلستان با تربیت ۲۵۰۲۹ دارنده مدرک PhD در جایگاه سوم این جدول نشسته است.
اما در سال های اخیر اقتصادهای نوظهور و البته عظیم نیز به میزان چشمگیری ظرفیت های آموزش عالی خود را بالا برده اند. از همین رو جای تعجب نخواهد داشت اگر بگوییم که هند با تربیت ۲۴۳۰۰ دارنده مدرک دکترا در جایگاه چهارم این جدول قرار دارد.پرجمعیت ترین کشور دنیا، یعنی چین جایی در میان 15 کشور نخست ندارد و بهترین رتبۀ یک کشور مسلمان و خاورمیانه ای متعلق به ترکیه با حدود 4500 فارغ التحصیل در مقطع دکترا می باشد.
جالب اینجاست که علوم پایه در صدر علاقمندی این دانشجویان قرار دارند و طبق اعلام OECD، چهل درصد از تمامی دارندگان این مدرک در رشته های علوم، تکنولوژی و مهندسی تحصیل کرده اند.
بر خلاف تصور عمومی ایران جایی در میان کشورهای بالای این فهرست ندارد. بر اساس آمار منتشر شده از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ایران با داشتن ٢٦٤٠ دانشگاه، ٥ برابر کشورهای پیشرفته دانشگاه دارد. در حالی که چین ٢٤٨١ و هند ١٦٢٠ دانشگاه دارند که نسبت به جمعیت خود و مقایسه با سرانه ی ایران بسیار پایین است اما آنچه با مقایسه ی این آمار حاصل می شود، نداشتن رابطه ی خاص کمی میان تعداد دانشگاه ها با میزان فارغ التحصیلان دوره ی دکترا است.البته نباید فراموش کرد که عمده ی دانش آموختگان ایرانی در این مقطع، خارج از کشور را برای ادامه تحصیل برگزیده اند و این موضوع موجب افزایش تعداد فارغ التحصیلان کشوری همانند آمریکا و کاهش آمار داخلی ماست.
گذر از مقطع کارشناسی ارشد و تحصیل بعنوان دانشجوی دکترا در کشور ایران با سایر کشورها تفاوت عمده ای دارد.آنچه همواره دغدغه ی جوانان بوده است، معضلی به نام کنکور و نحوه ی گزینش پس از آن در دانشگاه ها است.در ایران پس از انتخاب رشته و آزمون ؛ بررسی آموزشی، پژوهشی و مصاحبه توسط دانشگاهها انجام می‌شود و افرادی که حد نصاب لازم را کسب می‌کنند باید برای مصاحبه به دانشگاه مربوطه مراجعه کنند و دانشگاه نمره فرد را برای بررسی نهایی به سازمان سنجش اعلام می‌کند که نتایج نهایی عمدتا در نیمه ی اول شهریورماه هر سال اعلام می شود.
براساس ضوابط شورای سنجش و پذیرش دانشجو برای دوره دکتری در سالهای اخیر دو محور مدنظر بوده است، 50 درصد نمره کل مربوط به آزمونی است که توسط سازمان سنجش برگزار می‌شود، 20 درصد مربوط به سوابق آموزشی و پژوهشی افراد و 30 درصد به مصاحبه علمی و سنجش علمی اختصاص دارد و توسط دانشگاهها انجام می‌شود که اصولا این روند جهت پذیرش در دانشگاههای سراسری برای دانشجویانی که یکی از دو مقطع گذشته ی خود را در این دانشگاهها طی نکرده باشند، بسیار دشوار است. این در حالی است که پذیرش در دانشگاه های خارج از کشور بر اساس نمره ی زبان خارجی (IELTS) ، کسب نمرات معقول در مقاطع قبلی و داشتن توانایی پژوهشی و فنی بالاست.
البته نوع تحصیل در کشورهای خارجی نیز بستگی به آن دارد که دانشجو بتواند بورس تحصیلی دریافت کرده و یا با هزینه ی خود دوره ی دکتری را به پایان برساند که عمدتاً در هر دو حالت شرایطی که برای دانشجویان فراهم است موجب ترغیب ایرانیان برای گذراندن این دوره در کشورهای دیگر می شود.البته در برخی از کشورها و برخی از رشته ها دوره ی دکترا بصورت پیوسته با کارشناسی ارشد ارائه می گردد که در صورت داتشن مدرک کارشناسی ارشد در ایران، باز هم می بایاست رشته ی مذکور در آن دانشگاه از ایتدای کارشناسی ارشد گذرانده شده و بعد دوره ی دکترا پیوسته ارائه می گردد.
اما آنچه در میان آمارهای اعلام شده در کشورمان حائز اهمیت است، نرخ رشد دانشجویان و فارغ التحصیلان مقطع دکترا و رابطه ی مستقیم آن با بیکاری است ؛ در واقع با گسترش فرهنگ مدرک‌گرایی در جامعه، شاهد کشیده شدن بحث بیکاری به سمت فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری هستیم و این دغدغه زمانی جدی‌تر می‌شود که آمار درستی از تعداد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دکترا به تفکیک رشته‌های تحصیلی منتشر نمی‌شود.
برخی آمارها (بدون ارائه مستندات کافی) از 100 هزار بیکار دکترا سخن می‌گویند؛ برخی آمارها این میزان را 50 هزار دانش‌آموخته بیکار در مقطع دکترا عنوان می‌کنند که سالی 30 هزار نفر به این آمار اضافه می‌شود! در گزارش دیگری، این آمار 20 هزار فارغ‌التحصیل دکترای بیکار و 47 هزار دانشجو در مقطع دکترا اعلام می‌شود.
در میان آمار متفاوت داخلی، آمارهای خارجی نیز چندان دقیق و به‌روز نیستند و شاید دلیل این مسئله، اساساً نبود دغدغه برای تحصیل و اشتغال فارغ‌التحصیلان دکترا باشد.
محمدحسین امید، معاون وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در پایان سال 95 در یک نشست خبری اعلام کرد درحال حاضر 147 هزار و 962 نفر دانش آموخته در مقطع دكتري تخصصي در کشور وجود دارد که از میان 50 هزار نفر بیکار هستند اما فرهاد رهبر، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در بهمن ماه سال جاری از وجود 20 هزار فارغ‌التحصیل دکترای بیکار و 47 هزار نفر دانشجوی دکترا در سطح کشور خبر داد که اختلاف سی هزار دکتر بیکار در این میان یک خلا آماری بزرگ برای کشور است.
در جدول کشورهای عضو OECD با بیشترین تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بیکار (در محدوده سنی 64-25 سال) کشور یونان با نرخ بیکاری 19.4 درصد در رتبه نخست جای دارد. کشورهای اسپانیا، ترکیه، ایتالیا، ایرلند به ترتیب با 14.9، 7.7، 7، 6.7 درصد نیز در رتبه‌های دوم تا پنجم قرار دارند.
اما آنچه باید به آن به عنوان معضل ریشه ای برخورد کرد، تعریف کارراهه هایی برای جذب دانشجویان تخصصی در مقطع دکترا و حتی جذب دانشجویان خارجی با فراهم کردن امکانات آموزش عالی، جلوگیری از خروج نخبگان و تسهیل سازی امور برای آنها، متناسب سازی تعداد پذیرفته شدگان با بازار کار و بستر سازی برای جذب دانشجوی دکترا در رشته های مورد تیاز کشور است. چرا که پذیرش بی رویه دانشجویان دکترا در رشته‌های مختلف بدون توجه به کیفیت آموزشی و آینده شغلی آنها، باعث افزایش نرخ بیکاری در بین این گروه شده است.
در این شرایط، بسیاری از جوانان باهدف ادامه تحصیل، گسترش فعالیت‌های علمی و یافتن موقعیت شغلی مناسب، راهی کشورهای دیگر می‌شوند و اغلب دانشجویان ایرانی که برای ادامه تحصیل به‌ویژه در مقطع دکترا به کشورهای اروپایی و آمریکایی سفر می‌کنند، تمایل چندانی برای بازگشت به کشور ندارند و همین امر موجب هدر رفت سرمایه های انسانی و آسیب به زیرساخت های علمی و اقتصادی کشور می شود.
