بازچرخانی پساب‌ها تامین منابع پایدار برای مقابله با بحران آب در البرز

به گزارش ایران اکونومیست؛ البرز 5 هزار و 800 کیلومتر مربع مساحت دارد اما برغم دارا بودن رودخانه های پرآبی همچون رودخانه کرج و طالقان که از رشته کوه های البرز جنوبی سرچشمه می گیرد، همسایگی این استان با پایتخت شرایطی را به وجود آورده تا بخشی از منابع آبی استان به مناطق همجوار انتقال داده شود.
از سوی دیگر کاهش بارش ها و نزولات جوی در سال های اخیر و در کنار آن رشد شتابان جمعیت سبب شده تا میزان برداشت آب از سفره های زیر زمینی استان البرز چندین برابر گذشته باشد، به طوری که سطح سفره های زیر زمینی استان از حدود 25 تا 40 متر به بیش از 270 متر رسیده است.
وجود 75 هزار هکتار اراضی کشاورزی مناسب در استان البرز به عنوان تامین کننده بخشی از مواد غذایی استان و پایتخت نیاز به تامین آب دارد و باید منابع آبی پایدار برای آن در نظر گرفته شود، اما کنون به ناچار با برداشت بی رویه از سفره های زیر زمینی آبیاری این اراضی تامین می شود که در بلندمدت برای استان زیانبار است.
با این حال مسئولان اجرایی استان در سال های اخیر برای کاهش برداشت آب از سفره های زیر زمینی به اجرای طرحی به نام تصفیه پساب ها روی آورده اند که این طرح اگرچه مراحل اولیه خود را می گذراند اما گام بلند و ارزشمندی است .
آنطور که مسئولان استان البرز می گویند: احداث تصفیه خانه های فاضلاب در حاشیه کلانشهر کرج و دیگر مناطق استان در حال شکل گیری است و انتظار می رود با تزریق بودجه مناسب بتوان از هدر رفت پساب ها جلوگیری کرد.
اجرای طرح های مدیریت منابع آب در استانی همچون استان پرجمعیت البرز که اکنون با بحران کم آبی مواجه است از نکات مهمی است که باید به آن توجه شود.
سکونت حدود 3 میلیون نفر جمعیت در جغرافیای 5 هزارو 800 کیلومتر مربع البرز و تامین نیازهای غذایی این جمعیت با استفاده از منابع موجود مانند اراضی کشاورزی امری اجتناب ناپذیر است.
استان البرز دارای 75 هزار هکتار اراضی درجه یک حاصلخیز است که به رغم محدودیت این اراضی ، میزان برداشت محصول از آنها به مراتب بیشتر میانگین کشوری می باشد.
رشد روز افزون جمعیت در استان البرز و افزایش میزان مصارف آب در این استان می طلبد تا مدیریت منابع آبی آن در بخش های مختلف جدی گرفته شود و کشاورزان به جای حرکت به سمت مصارف منابع زیر زمینی ، دسترسی آنها به پساب های تصفیه شده برای آبیاری مزارع و باغات افزایش یابد.
غلامرضا رضایی فر مدیرعامل شرکت آب وفاضلاب استان البرز می گوید: در سال های اخیر طرح های مختلفی برای تصفیه فاضلاب ها اجرا شده که ساخت 2 فاز تصفیه خانه فاضلاب کرج از جمله آنها است.
وی گفت: عملیات اجرایی فاز دوم از مدول اول تصفیه خانه فاضلاب کرج درنیمه دوم سال 95 آغاز شد وبا اتمام آن هم اکنون ظرفیت تصفیه خانه کرج از 140 هزاربه 280 هزار نفر افزایش یافته ودرمجموع امکان تولید 670 لیتر درثانیه پساب برای استفاده دربخش کشاورزی فراهم شده است .
وی بیان داشت: همزمان با این طرح، 120 کیلومتر شبکه جمع آوری فاضلاب نیز باصرف 480 میلیارد ریال وارد مدار بهره برداری شده است.
وی گفت: درمجموع برای این 2 طرح بالغ بر 580 میلیارد ریال هزینه شده است.
با توجه به آنچه که بالا ذکر شد، امروز حتی در کشورهای پربارش جهان ، بازیافت پساب ها به امری ضروری تبدیل شده زیرا علاوه بر استفاده بهینه از آب، خطرات زیست محیطی پساب ها به حداقل می رسد.
اجرای طرح های بزرگ تصفیه پساب ها در کنار بازیافت زباله ها می تواند به ثروت آفرینی ، توسعه اشتغال پایدار، حفظ محیط زیست و عبور از بحران کم آبی بینجامد.
با این حال بانگاهی به وضعیت آبی کشور اجرای طرح تصفیه فاضلاب ها در ایران امری ضروری است ، موضوعی که بنا به گفته سرپرست وزارت نیرو باید به آن اهتمام داشت.
موقعیت جغرافیایی خاص و کاهش نزولات آسمانی در کشور مقوله ای است که علاوه بر مدیریت آب نیازمند توسعه طرح های بازیافتی مانند ساخت تصفیه خانه های فاضلاب در مناطق مختلف کشور از جمله استان البرز است.
طبق آمارها کشور دارای حدود 400 میلیاردمترمکعب آب سطحی است که اگرچه به واسطه ساخت سدها در 3 دهه اخیر بخشی از این آبها مدیریت شده اما بخش اعظم آب های سطحی کشور بدون استفاده بهینه از دسترس خارج می شود.
آنچه در این 2 دهه سبب شده تا بحران آب بیشتر در چشم مردم و مسئولان خودنمایی کند، کاهش نزولات آسمانی است ، کاهشی که سبب عمیق شدن سطح دستیابی به سفره های زیر زمینی شده یا به عبارتی منابع آبی زیر زمینی تهی و دسترسی به ته مانده آنها دشوار شده است.
آب سر منشاء تولید تلاش و تمدن است ، خداوند در قرآن کریم حیات هر چیزی را به آب وابسته دانسته است و تداوم حیات را در گرو وجود آب بیان فرموده است، این نعمت الهی غیر قابل جایگزین بوده و از جمله انفال متعلق همه ساکنان یک سرزمین می دانند.
طبق اسناد جهانی در 50 سال گذشته تاکنون 37 مورد خشونت بین کشورها بر سر آب گزارش شده است که همه آنها به‌ جز 7 مورد به خاورمیانه مربوط می‌شود.
بنا بر گزارش ذفتر امور منابع آب سازمان برنامه و بودجه کشور با نظری به گذشته و تاریخ کهن ایران نشان می دهد که برای تعدیل مشکلات ناشی از محدودیت منابع آب ابتکارات و ابداعات متنوعی در زمینه بهره برداری ازمنابع آب سطحی و زیر زمینی در ابعاد سازه ای و مدیریتی مورد توجه بوده است.
طبق یک تحقیق علمی با نام اصول هیدرلوژی ویرایش پنجم نوشته دکتر امین علیزاده ، ایران سرزمینی کوهستانی است که 2 رشته کوه البرز و زاگرس همانند دیواره ای مانع رسیدن ابرهای باران زا از شمال و غرب کشور به بخش های مرکزی می‌شوند و به همین دلیل نیز بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهد و کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدود کننده فعالیت ها در کشور مطرح بوده است.
میزان حجم آب دنیا، 1386 میلیارد کیلومتر مکعب است که از این میزان فقط کمتر از 3 درصد آن آب شیرین می‌باشد؛ میزان متوسط بارندگی در جهان، 865 میلیمتر و در ایران، 250 میلیمتر است؛ یعنی متوسط بارندگی های ایران کمتر از یک سوم متوسط بارندگی جهان است.
سهم مصرف آب شرب و بهداشتی در جهان، 8 درصد و در ایران، 6 درصد است و سهم مصرف آب کشاورزی در جهان، 70 درصد و در ایران، 92 درصد، سهم صنعت و سایر مصارف در جهان، 22 درصد و در ایران، 2 درصد گزارش شده است.
طبق گزارش دفتر امور اجرایی و روابط عمومی معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری
میانگین مصرف آب آشامیدنی در جهان،142 لیتر در روز به ازای هر نفر و در ایران، 256 لیتر در روز به ازاء هر نفر است؛میانگین پتانسیل سهم سرانه آب تجدید شونده در جهان، 7600 مترمکعب و در ایران، 1900 متر مکعب می باشد.
وسعت ایران 1.1درصد مساحت خشکی ها و3.35 درصد مساحت قاره آسیا است، حجم ریزش های کشور تنها 0.37درصد از کل ریزش های جوی خشکی های کره زمین و 1.29درصد حجم بارش های قاره آسیا است.
عمده ترین معیار برای تعیین درجه خشکی در یک منطقه رابطه ی بین مقدار بارندگی (سالانه) و تبخیر (توان تبخیری محیط)است، هر اندازه مقدار باران نسبت به توان تبخیر کمتر باشد درجه ی خشکی آن منطقه بیشتر است.
براین اساس به جز نواحی محدودی از ایران (حاشیه ی دریای خزر) در سایر مناطق توان تبخیر به مراتب بالاتر از مقدار واقعی بارندگی است، مثلا در یزد میانگین سالانه ی بارندگی 60 میلی متر است حال آنکه در این منطقه توان تبخیری محیط 3900 میلی متر می باشد.
طبق گزارش دفتر معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری ، پیش بینی ها نشان می دهد که جمعیت ایران در سال 1400 به 97.5میلیون نفر خواهد رسید و مقدار آب مورد نیاز برابر 130 میلیارد متر مکعب خواهد بود که تامین این میزان آب از منابع تجدید پذیر آبی کشور امکان پذیر نخواهد بود.
براین اساس با توجه به روند رشد جمعیت کشور و تشدید نیاز بخش های مختلف، افزایش مصرف آب بخش شهری، روستایی و صنعتی اجتناب ناپذیر خواهد بود، آب در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نقش عمده و کلیدی دارد. افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراکز جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای کیفیت زندگی در گروی انجام سرمایه‌گذاری های لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهره برداری از منابع آب است.
در کنار کاهش کمیت منابع آب، انتشار پساب‌های صنعتی، کشاورزی و شهری نیز از دیگر عوامل تهدید کننده منابع محدود آب کشور محسوب می شوند.
برخی کارشناسان افت آب‌های زیرزمینی در کشور را سالانه 6 میلیارد متر مکعب اعلام می‌کنند، این درحالی است که طولانی بودن روند تشکیل آب‌های زیرزمینی و بهره برداری زیاد از آن سبب شده که اگر اکنون برداشت از منابع آب زیرزمینی متوقف شود، چند هزار سال طول می‌کشد تا آب جایگزین به وجود آید.
طبق آمارهای موجود،ظرفیت بارش سالانه در کشور 400 میلیارد مترمکعب است که تنها حدود 130 میلیارد مترمکعب آن استحصال می‌شود.
به گفته عبدالغفار شجاع، پیشین سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی کشور، خشکسالی‌ها، ظرفیت بارندگی کشور را کاهش می‌دهد و حداکثر از 100 میلیارد مترمکعب بارندگی امکان استفاده وجود دارد.
این در حالی است که بخش کشاورزی که باید استفاده بهینه‌ای از آب داشته باشد هنوز به استفاده از روش آبیاری سنتی ادامه می‌‌دهد که در آن مقدار زیادی از آب هدر می‌رود.
شجاع توضیح داد: در ایران حدود 18 میلیون هکتار زمین زراعی و باغ وجود دارد که از این میزان تقریبا' 8 میلیون هکتار آبی و 10 میلیون هکتار دیم کشت می‌شود.
به گفته وی ز 8 میلیون هکتار زمین زراعی که به وسیله آبیاری کشت می‌شود، حداکثر یک میلیون هکتار از سیستم آبیاری پیشرفته و یا آبیاری تحت فشار استفاده شده که این گویای مدیریت نامناسب آب در بخش کشاورزی است.
به گفته کارشناسان آب و منابع طبیعی، برداشت‌های بی‌رویه از ذخایر زیرزمینی و سفره‌های آبی به خصوص در سال های اخیر به سادگی جبران‌پذیر نیست.
آنان می گویند: حفره‌های آب‌های زیرزمینی طی هزاران سال شکل گرفته و آب‌های سطحی علاوه‌ بر شستشوی خاک و حرکت به سوی پایین دست به دلیل تغییرات خاک به سادگی فرو نمی‌رود و نمی‌تواند میزان برداشت‌های زیاد ما از سفره‌ها را در مدت کوتاه جبران کند.
از طرف دیگر برداشت‌های زیاد از آب‌های زیرزمینی به جایی رسیده که مثلاً در خراسان و در جنوب کشوربه دلیل کاهش آب و کف رسیدن سفره‌های زیرزمینی چاه‌هایی با عمق 300 متر حفر می‌شود.
به گفته کارشناسان ، بازگشت آب به حفره‌های زیرزمینی به عنوان گردش و چرخه طبیعی در زمان حاضر سیکل کندتری پیدا کرده است چرا که به دلیل فرسایش خاک، قطع درختان و پوشش گیاهان و کاهش بارندگی آب باران در سطح می‌ماند و تبدیل به سیلاب‌های شدید می‌شود.
این کارشناسان تاکید دارند که ارزش آب غیرقابل تصور است و اکنون وضعیت ذخایر سفره‌های زیرزمینی آب کشور بسیار وخیم است و تا زمانی که در جهت اجرای برنامه‌هایی برای جلوگیری از هدر رفتن 30 میلیارد متر مکعب آب گامی برداشته نشود، این وضعیت تا رسیدن به بن بست کامل و از دست رفتن سفره‌های پر ارزش آب ادامه خواهد داشت.
در زمان حاضر به جز خشکسالی و خروج آب از مرزها یا شور شدن آب موضوع دیگر به فعالیت‌های مختلف انسان مربوط می شود که به طور مستقیم با ریختن فاضلاب‌های خانگی، صنعتی، پساب‌های کشاورزی و انواع زباله به رودخانه، دریاچه‌ها و دریاها و غیرمستقیم از طریق فعالیت‌های صنعتی آلوده کننده هوا که منجر به بارش باران‌های اسیدی خواهند شد، منابع آبی آلوده می‌شود.
از طرف دیگر، آب‌های زیر زمینی نیز علاوه بر برداشت‌های بی‌رویه از طرق مختلفی مثل نشت نفت و بنزین از مخازن زیر زمینی، نفوذ شیرابه زباله در مکان‌های جمع آوری زباله، نفوذ باقیمانده کودها و سموم کشاورزی همراه با آب آبیاری زمین‌های کشاورزی و نفوذ فاضلاب‌های خانگی تهدید و آلوده می‌شوند و زندگی انسان‌ها و دیگر جانداران را به خطر می‌اندازند.
با این حال اکنون به نظر می رسد برای نجات کشور از بحران کم آبی باید مدیریت منابع آبی در جهات مختلف مانند بازیافت پساب ها مورد توجه مسئولان در سطح کلان و استان ها قرار گیرد.
اجرای پروژه های کلان برای مدیریت مصرف آب در بخش های کشاورزی ، شرب و صنعتی از مواردی است که باید نگاه نخست مسئولان قرار گیرد زیرا در غیر این صورت خشکسالی آثار مخرب خود را بیشتر نمایان خواهد کرد.
یکی از طرح های عمده برای مدیریت منابع آب در واقع بازگشت پساب های تصفیه شده به چرخه بخش های کشاورزی و صنعت در کشور و استان البرز است که هرچند پروژه هایی در این زمینه اجرا شده اما گسترش آنها ضروری است.
روزانه بخش عمده ای از آبها در قالب مصارف شهری و صنعتی به پساب تبدیل می شود که اگر به درستی مدیریت شود این پساب ها به کشاورزی و صنعت حیاتی دوباره خواهند بخشید.
آنطور که سرپرست وزارت نیرو می گوید: اکنون سالانه یک میلیارد متر مکعب پساب در کشور تصفیه و در بخش های کشاورزی و صنعت مصرف می شود.
ستار محمودی در حاشیه گشایش فاز دوم تصفیه خانه فاضلاب کرج اظهار داشت: اکنون تعدادی طرح در زمینه احداث تصفیه خانه های فاضلاب در کشور در دست اقدام است و باید میزان تصفیه پساب ها به سالانه 2.5 میلیارد مترمکعب برسد.
وی گفت: طرح های تصفیه پساب با روش های کاملا' بهداشتی انجام می شود و باید تلاش شود تا این طرح ها توسعه یابد.
سرپرست وزارت نیرو به وضعیت استان البرز در زمینه طرح های آب و فاضلاب اشاره کرد و بیان داشت:
البرز به لحاظ زمینه توسعه ای و رشد مهاجر پذیری که دارد نیازمند برنامه ریزی ویژه ای در زمینه زیر ساختی آب و برق است.
وی افزود: این استان به تقویت زیر ساخت های آب و برق نیاز دارد زیرا رشد جمعیتی خدمات بگیر آن در برخی مواقع به 14 درصد رسیده است.
محمودی گفت: این درحالی است که در سایر نقاط کشور این نرخ رشد بین سه تا چهار درصد بوده است.
با این حال موضوع مدیریت منابع آبی هم در سطح کلان و هم منطقه باید مورد توجه برنامه ریزان قرار گیرد.
در نتیجه اجرای طرح تصفیه پساب ها به عنوان یک راهکار برای استفاده بهینه از آب در کشور و استان البرز از توصیه های کارشناسان امور کشاورزی و اقتصادی است.
اگرچه گام های موثری برای اجرای این طرح در کشور و استان البرز برداشته شده اما به نظر می رسد این گستره طرح ها در این بخش باید در کنار طرح های آبخیزداری ، کنترل سیلاب ها ، مدیریت مصرف منابع آبی ، اجرای طرح باروری ابرها و شتاب بخشیدن به برنامه های توسعه ای آب و خاک ، مورد نگاه ویژه قرار گیرد.