به گزارش ایران اکونومیست به نقل از پایگاه خبری اتاق ایران ؛ کشورهای جهان همواره به بازار کشورهای همسایه خود به‌عنوان قابل‌دسترس‌ترین بازار برای صادرات کالاهایشان نگاه می‌کنند و آمارهای سازمان‌های بین‌المللی نیز حاکی از این است که حجم تجارت کشورها با همسایگانشان در اغلب موارد به‌طور معناداری بیش از حجم تجارت آنها با سایر کشورها بوده است.
بنگاه‌های کوچک و متوسط هر کشور بیشترین نفع را از توسعه صادرات به کشورهای مجاور خواهند برد زیرا این بنگاه‌ها به دلیل محدودیت‌های مالی ترجیح می‌دهند به‌جای اینکه در پی راه یافتن به بازارهایی در فاصله چند هزار کیلومتری باشند، کالاهایشان را از طریق مرزهای زمینی و خطوط راه‌آهن به کشورهای نزدیک صادر کنند.
ایران نیز با توجه به اینکه یک کشور درحال‌توسعه محسوب می‌شود، همواره در تلاش بوده است تا با بهره‌گیری از فرصت‌ها و ظرفیت‌های موجود در کشورهای همسایه، بر سرعت رشد اقتصادی خود بیفزاید. بااین‌وجود، برخی مشکلات ساختاری باعث شده است که ایران نتواند سهم درخور و قابل‌توجهی را از بازار برخی از کشورهای همسایه به دست آورد.
بر اساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، همسایگان خاکی ایران شامل عراق، ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، افغانستان و پاکستان، در سال 2016 مجموعاً حدود 295 میلیارد دلار کالا از دیگر کشورها وارد کرده‌اند. البته در مورد این آمار باید خاطرنشان کرد که سازمان تجارت جهانی آمار واردات و صادرات همه اعضای خود را ثبت نموده و در اختیار دارد اما برای کشورهایی که عضو این سازمان نیستند، آمار واردات و صادرات به‌صورت تقریبی و با بهره‌گیری از آمار صادرات و واردات کشورهای عضو برآورد می‌شود. با این حال در مورد تجارت دوطرفه کشورهایی که هیچ‌یک عضو WTO نیستند (مثلاً ایران و عراق) هیچ‌گونه آماری در پایگاه اطلاعاتی سازمان وجود ندارد و سازمان قادر نیست آمار تقریبی قابل‌اتکایی از تجارت آنها با یکدیگر برآورد و منتشر نماید.
آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران اما نشان می‌دهد که ارزش صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای یادشده در سال 1395 مجموعاً حدود 13.3 میلیارد دلار بوده است که با توجه به واردات نزدیک به 300 میلیارد دلاری این کشورها، رقم ناچیزی به شمار می‌آید.
در بین همسایگان ایران، ترکیه با توجه به شرایط جمعیتی مناسب و تولید ناخالص داخلی بیش از 2 تریلیون دلاری (بر مبنای قدرت خرید) بازار وارداتی بسیار مناسبی به شمار می‌رود. اگرچه این کشور هم‌اکنون دومین مقصد مهم صادرات غیرنفتی ایران محسوب می‌شود اما در سال گذشته ارزش صادرات غیرنفتی ایران به ترکیه تنها حدود 3.2 میلیارد دلار یعنی کمتر از 2 درصد کل واردات این کشور بوده است. کشورهایی مانند چین، آلمان، روسیه و آمریکا بیشترین سهم را از بازار بزرگ واردات ترکیه داشته‌اند.
پاکستان با وارد کردن حدود 47 میلیارد دلار کالا در سال 2016 پس از ترکیه دومین بازار وارداتی مهم در بین همسایگان ایران به شمار می‌رود. اگرچه پاکستان ازلحاظ سرانه تولید ناخالص داخلی جزو کشورهای کم‌درآمد جهان محسوب می‌شود اما جمعیت بیش از 200 میلیون نفری این کشور می‌تواند از آن بازار وارداتی مناسبی بسازد. با تمام این اوصاف، صادرات ایران به پاکستان در سال گذشته تنها حدود 800 میلیون دلار بوده و کمتر از 2 درصد از سهم بازار واردات این کشور به تولیدکنندگان ایرانی رسیده است.
کشور جنگ‌زده عراق با تکیه بر درآمدهای نفتی سرشار خود جایگاه سومین واردکننده بزرگ کالا را در بین همسایگان ایران به خود اختصاص داده است. ایران با صادرات بیش از 6 میلیون دلار کالا به عراق، سومین صادرکننده بزرگ به این کشور محسوب می‌شود؛ هرچند این آمار به همان دلیلی که قبلاً گفته شد (عدم عضویت هر دو کشور در سازمان تجارت جهانی) در پایگاه‌های اطلاعاتی زیرمجموعه WTO درج نشده است. با پایان قریب الوقوع جنگ داخلی عراق و آغاز روند بازسازی مناطق آسیب‌دیده، قطعاً واردات عراق از دیگر کشورها افزایش خواهد یافت و ایران باید از این فرصت به نحو احسن استفاده کند.
جمهوری آذربایجان به‌عنوان یک کشور نفت‌خیز و به‌سرعت درحال‌توسعه، هم‌اکنون در بین کشورهای همسایه ایران ازلحاظ ارزش کل واردات در رتبه چهارم قرار دارد. این کشور در سال گذشته میلادی بیش از 7 میلیارد دلار صرف واردات کرده است که صادرکنندگان ایرانی تنها حدود 5 درصد از این مبلغ را جذب کرده‌اند. البته ایران با 359 میلیون دلار صادرات به جمهوری آذربایجان، در رتبه ششم بزرگ‌ترین صادرکنندگان به این کشور قرار داشته اما به همان دلیلی که اشاره شد (عدم عضویت هر دو کشور در سازمان تجارت جهانی) نام ایران در بین صادرکنندگان کالا به آذربایجان دیده نمی‌شود.
کشور افغانستان همواره یک شریک تجاری مهم برای ایران به‌حساب آمده است. اشتراکات فرهنگی قابل‌توجه دو کشور و شناخت مناسب دو طرف از بازارهای یکدیگر باعث شده است که هیچ کشوری توان رقابت با ایران در بازار افغانستان را نداشته باشد. ایران در سال گذشته بیش از 2.4 میلیارد دلار کالا به افغانستان صادر کرد که این رقم حدود 80 درصد بالاتر از ارزش صادرات پاکستان به این کشور بوده است؛ هرچند باز هم به دلیل عدم عضویت هر دو کشور ایران و افغانستان در سازمان تجارت جهانی تا قبل از سال 2016، آماری از تجارت دوجانبه این دو کشور در پایگاه‌های وابسته به WTO دیده نمی‌شود. البته شایان ذکر است که افغانستان در نیمه دوم سال 2016 به جمع کشورهای عضو WTO پیوسته است.
ترکمنستان ازلحاظ اقتصادی در قیاس با سایر همسایگان خاکی ایران (به‌جز ترکیه) کشور مرفه‌تری محسوب می‌شود اما به دلیل کم‌جمعیت بودن، بازار واردات آن چندان بزرگ نیست. البته این کشور نیز اشتراکات فرهنگی زیادی با ایران دارد و ایران می‌تواند سهم خود از بازار واردات این کشور را با تکیه بر این مزیت افزایش دهد. طبق آمارهای رسمی گمرک جمهوری اسلامی ایران، ارزش صادرات ایران به ترکمنستان در سال گذشته حدود 547 میلیون دلار بوده است که این رقم ایران را در جایگاه سوم صادرکنندگان برتر به ترکمنستان قرار می‌دهد. البته همان مشکل آماری قبلی در مورد ترکمنستان هم صدق می‌کند و در پایگاه‌های اطلاعاتی سازمان تجارت جهانی نام ایران در بین صادرکنندگان برتر به ترکمنستان درج نشده است.
کشور ارمنستان ازلحاظ اندازه بازار واردات، در بین همسایگان خاکی ایران در رده آخر قرار می‌گیرد. این کشور کوچک و کم‌جمعیت در سال 2016 تنها کمی بیش از 3.2 میلیارد دلار کالا از سایر کشورها وارد کرده است؛ هرچند کشوری مانند روسیه توانسته است حدود یک میلیارد دلار کالا به این بازار کوچک صادر کند. صادرات ایران به ارمنستان در سال 1395 به روایت گمرک جمهوری اسلامی ایران حدود 179 میلیون دلار بوده است و سازمان تجارت جهانی ارزش واردات کالایی ارمنستان از ایران در سال 2016 را حدود 164 میلیون دلار برآورد کرده است؛ طبق آمارهای این سازمان، ایران جایگاه سوم را در بین صادرکنندگان برتر به ارمنستان دارد.
همان‌طور که در ابتدا اشاره شد، نفوذ به بازار کشورهای همسایه می‌تواند با فراهم نمودن فرصت صادرات برای بنگاه‌های کوچک و متوسط، رشد اقتصادی ایران را تسریع کند. در شرایطی که برخی صنایع ایران از رکود رنج می‌برند و تقاضای بازارهای داخلی به‌حدی نیست که پاسخگوی ظرفیت‌های تولیدی آنها باشد، گشوده شدن بازارهای جدید می‌تواند امید به خروج از رکود را در دل بنگاه‌های داخلی زنده کند. اگرچه در حال حاضر سهم ایران از بازار واردات همسایگان خود بسیار اندک است اما می‌توان با اتخاذ تدابیر مناسب در راستای گسترش روابط برد-برد تجاری با همسایگان، حداقل بخشی از فرصت‌های تجاری ازدست‌رفته را احیا نمود. بدون شک توانایی تولیدکنندگان ایرانی در سطحی هست که بتوانند سهمی بسیار بیشتر از سهم 4 درصدی کنونی را از بازار واردات کشورهای همسایه به دست بیاورند.
