به عبارت دیگر یکی از مواردی که همواره در بورس تهران مشاهده می‌شود، افت محسوس حجم معاملات در دوره‌هایی است که بازار سهام وارد روندی نزولی شده است.
این همبستگی بین حجم معاملات و نوسان قیمت‌ها در دوره رونق نیز مشاهده می‌شود.به‌طوری که همگام با رشد قیمت سهام، حجم معاملات نیز افزایش می‌یابد.این در حالی است که این روند در بورس‌های بین‌المللی سهام، روند کاملا معکوسی دارد؛ به‌طوری که در این بورس‌ها در زمان ریزش قیمت‌ها، حجم معاملات افزایش می‌یابد. کارشناسان دلایل این تفاوت را متنوع نبودن ابزارهای معاملاتی در بازار سهام کشور، عدم تناسب اندازه بورس نسبت به اقتصاد، تاثیرپذیری از ریسک سیستماتیک و ضعف بازارگردانی می‌دانند. بررسی بورس‌های بین‌المللی شاهد این مدعا است. این بررسی‌ها در نمودارهای انتهای گزارش قابل مشاهده است.
عدم تنوع ابزارهای معاملاتی در بورس تهران
به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین دلایلی که به موجب آن رابطه مستقیمی میان نوسانات شاخص بورس تهران و حجم معاملات برقرار شده است، یکطرفه بودن بازار به دلیل عدم تنوع ابزارهای معاملاتی است. به عبارتی به دلیل نبود ابزارهای متنوع در بورس تهران سهامداران تنها در زمان‌هایی که شاخص بورس روندی صعودی دارد، سود کسب می‌کنند. بر این اساس در زمان رکود، بازار سهام جذابیتی برای سرمایه‌گذار ندارد و به همین دلیل در این دوره‌ها، حجم معاملات افت محسوسی را تجربه می‌کند. این در حالی است که در بورس‌های پیشرفته در زمان رکود بازار سهام؛ تحلیل‌ها متفاوت شده و تقابل این تحلیل‌ها خود باعث افزایش فعالیت سرمایه‌گذاران می‌شود.
در این بازارها افراد تنها از افزایش قیمت و جهت بازار کسب سود نمی‌کنند، بلکه پیش‌بینی روند آتی بازار نیز بازدهی مناسبی نصیب فعالان بازار سهام می‌کند. یکی از دلایل این امر توسعه ابزارهای متنوع در بورس‌های جهانی است. از مهم‌ترین مزایای این ابزارهای مالی می‌توان به امکان کسب سود حتی در شرایط رکودی و افت قیمت‌ها اشاره کرد. ابزارهایی همچون ابزار مشتقه، اختیار سهام و آپشن‌های مختلف علاوه بر عمق‌بخشی به بازار سهام سبب می‌شوند تا سهامداران حتی در شرایط نزولی نیز به فعالیت خود در بازار ادامه دهند.
سهم اندک بازار سهام ایران از اقتصاد
همان‌طور که اشاره شد در بورس‌های پیشرفته دنیا در موقع نزولی شدن بازار سهام شاهد افزایش حجم معاملات هستیم و این متغیر با صعودی شدن قیمت‌ها رو به کاهش می‌گذارد. واقعیت این است که در این کشورها اندازه بورس نسبت به اقتصاد بزرگ و متناسب است. این در حالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد سهم بازار سهام ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی کمتر از متوسط جهانی است. نسبت ارزش بازار سهام ایران از تولید ناخالص داخلی حدود 31 درصد است که این رقم کمتر از نصف کشورهای بریکس و کمتر از یک سوم میانگین جهانی است.
علاوه بر این آنچه در بورس‌های بین‌المللی مشاهده می‌شود وجود بازیگران ثابت و حرفه‌ای متناسب با عمق بازار و وجود ابزارهای متنوع مالی است. از آنجایی که در بازار سهام این کشورها نقدینگی مشخصی در گردش است، با بالا رفتن قیمت‌ها طبیعتا از حجم معاملات کاسته می‌شود. در این میان بورس تهران به دلیل سهم اندک از اقتصاد کشور و همچنین اندازه کوچک بازار نسبت به نقدینگی موجود، در زمان رونق، شاهد هجوم نقدینگی خارج از بازار است.این امر سبب افزایش قابل توجه حجم معاملات در دوران رونق می‌شود.
تاثیرپذیری از ریسک سیستماتیک
آنچه در بازار سرمایه ایران به وضوح دیده می‌شود تعداد قابل ملاحظه سهامدار حقیقی است که به‌طور مستقیم وارد گردونه معاملات شده و به خرید و فروش سهام می‌پردازند. این موضوع باعث می‌شود تا سهامدار به دلیل نبود دانش کافی و همچنین عدم دسترسی کافی به اطلاعات، از ریسک‌های سیستماتیک تاثیر پذیرفته و رفتاری هیجانی از خود بروز دهند. موضوعی که در دوره رکود بیشتر به چشم می‌آید وکاهش حجم معاملات را به دنبال می‌آورد. این در حالی است که بررسی بورس‌های جهانی نشان می‌دهد در این کشورها سرمایه‌گذار از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری و غیره وارد معاملات بازار سرمایه شده و طبیعتا نوسانات هیجانی در این بازارها کمتر مشاهده می‌شود.
ضعف بازارگردانی در بورس تهران
یکی از مواردی که کارشناسان بازار سهام بر آن تاکید دارند، ضعف بورس تهران در به‌کارگیری بازارگردان‌ها است. یکی از وظایف اصلی بازارگردانان بورس، حفظ بازار روان و منظم است. به نظر می‌رسد اعمال محدودیت‌هایی از جمله حجم مبنا و محدودیت در دامنه نوسان جایگزین بازارگردان‌ها در بازار سرمایه ایران شده‌اند. این موضوع باعث می‌شود تا در زمان بروز اتفاقات تاثیرگذار بر بازار به دلیل یکطرفه بودن، شاخص‌ها و حجم معاملات در مسیر یکسانی قرار گرفته و همزمان با رکود بازار شاهد کاهش حجم معاملات نیز باشیم.
چهار دلیل همبستگی حجم معاملات و شاخص بورس
علی اسلامی بیدگلی، تحلیلگر بازار سهام در این‌خصوص گفت: طبیعتا یکی از چالش‌های اقتصاد ایران، اندازه بازار سهام و همچنین تعداد اندک فعالان بزرگ در این بازار است. اندازه بازارهای سهام هر کشوری در دنیا با تولید ناخالص داخلی آن کشور مقایسه می‌شود. ایران از این منظر در رتبه‌های پایینی قرار دارد. این موضوع نشان می‌دهد که میزان اهمیت بازار سرمایه برای ذی‌نفعان اقتصاد ایران در رده پایینی قرار دارد. طبیعی است که در چنین مواقعی شاهد یکطرفه بودن جهت بازار باشیم به‌طوری که در دوره‌های رونق حجم معاملات شتاب می گیرد و در دوره‌های رکود ورود به معاملات سهام از جذابیت اندکی برای سرمایه‌گذاران برخوردار باشد.
وی اضافه کرد: واقعیت این است که در بازار سهام ایران، ابزارهای مالی آنگونه که باید نتوانسته‌اند توسعه پیدا کنند تا در دوره‌های نزولی ابزاری برای کسب درآمد سرمایه‌گذاران باشند. سرمایه‌گذار بورس تهران زمانی می‌تواند سود کند که بازار در یک مسیر صعودی قرار گرفته و قیمت سهام افزایش یابد. این در حالی است که در دنیا به موجب وجود ابزارهای مالی همچون ابزار مشتقه و آپشن‌های مختلف این فرصت پیش‌روی سهامداران قرار می‌گیرد تا از روند نزولی بازار نیز بازدهی کسب کنند. به‌عنوان مثال در این کشورها زمانی که پیش‌بینی می‌شود قیمت‌ها در مسیر نزولی قرار گیرد، سرمایه‌گذار با در اختیار گرفتن ابزاری همچون short sell کسب سود می‌کند. short sell یا فروش استقراضی در حقیقت فروش اوراق بهاداری است که فروشنده مالک آن نیست. به عبارتی دیگر سهامدار زمانی که پیش‌بینی می‌کند قیمت سهام خاص در آینده کاهش یابد، آن را از دارنده آن قرض گرفته و در بازار می‌فروشد و پس از کاهش قیمت، آن را با قیمت پایین‌تر خریداری کرده و باز پس می‌دهد.
اسلامی با تاکید بر تاثیرپذیری بالای واحدهای سرمایه‌گذاری در بورس تهران از ریسک‌های سیستماتیک عنوان کرد: هر‌چند سهم بازار سهام ایران از پس‌انداز مردم بسیار اندک است اما شاهد حضور تعداد قابل‌توجهی سرمایه‌گذاری مستقیم توسط سرمایه‌گذاران حقیقی است. این در حالی است که در دنیا سرمایه‌گذاری مستقیم توسط افراد کمتر مشاهده می‌شود و اغلب سرمایه‌گذاران از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری و یا بازنشستگی وارد معاملات سهام می‌شوند. طبیعتا مدیران و کارگزاران این صندوق‌ها از دانش بالاتر و سرعت دسترسی سهل‌تری نسبت به افراد حقیقی برخوردار بوده و در زمان بروز ریسک‌های سیستماتیک رفتار هیجانی کمتری از خود نشان می‌دهند. باید توجه داشت افزایش رفتارهای هیجانی در بازار سهام ایران سبب می‌شوند تا در دوره‌های رکودی بازار سهام شاهد افت قابل‌توجه معاملات باشیم.
این تحلیلگر بازار سهام افزود: محدودیت‌های بازار سهام ایران و عملکرد ضعیف صنعت بازارگردانی در کشورمان از دیگر دلایل رابطه مستقیم نوسانات شاخص بورس تهران و حجم معاملات است. در حال حاضر بورس تهران با محدودیت‌هایی از جمله حجم مبنا و دامنه نوسان رنج می‌برد. این در حالی است که در بورس‌های پیشرفته نوسانات بازار سهام از طریق بازارگردان‌ها کنترل می‌شود و این بازارها از به‌کار بردن محدودیت‌های مذکور خودداری می‌کنند. باید اذعان کرد سفارش‌های خرید و فروش غیرمتعارف سبب ایجاد عدم تعادل در عرضه و تقاضای سـهام شده و نوسانات قیمتی را تشدید می‌کند. یکی از راه‌های کنترل این نوسانات اجازه فعالیت به بازارگردان‌ها در تالارهای معاملاتی بورس است. بازارگردانی به‌عنوان یک مکانیزم در بازار سرمایه، ایجاد بازار منظم و منصفانه و نیز بازار پیوسته را تسریع می‌کند، به این ترتیب بازارگردان‌ها بدون آنکه خود نوساناتی را در قیمت سهام ایجاد کنند، زمینه افزایش و کاهش قیمت سهام را متناسب با حجم عرضه و تقاضا فراهم می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود تا در زمان بروز اتفاقات تاثیرگذار بر معاملات، قیمت‌ها دستخوش تغییرات هیجانی نشده و معاملات در تعادل قرار گیرند. این رکن اما در بازار سهام ایران، مورد غفلت قرار گرفته است.
