ریل نجات ازآلودگی هوا

دولت با کسب مجوز از مجلس برای تاسیس و ایجاد «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای»، از سال آینده سه بحران مشترک زیست محیطی، اجتماعی و جمعیتی، در 8 کلان‌شهر کشور را از طریق «راه‌اندازی قطار حومه‌ای در مجموعه‌های شهری» مهار می‌کند. به گزارش «دنیای اقتصاد»، با تصویب مواد 64 و 70 لایحه برنامه ششم توسعه در مجلس، دولت اجازه پیدا کرد در زیرمجموعه شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، یک شرکت جدید تحت عنوان «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای»، تاسیس کند تا در این قالب امکان راه‌اندازی، تجهیز، ساخت و تکمیل قطار حومه‌ای به‌عنوان پرکاربردترین مد حمل و نقل عمومی بین کلان‌شهرها و شهرهای پیرامونی در دنیا فراهم شود.

با تاسیس این شرکت، مشوق‌ها و تسهیلات مورد نیاز سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برای احداث قطار حومه‌ای در کلان‌شهرها تامین و این نوع سرمایه‌گذاری که به گفته وزیر راه‌وشهرسازی جزو سرمایه‌گذاری‌های عظیم در شهر تهران و 7 کلان‌شهر دیگر محسوب می‌شود برای سرمایه‌گذار تضمین خواهد شد.

مطابق با آنچه طی روزهای اخیر در مجلس تصویب شد، «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای»، به منظور «تقویت حمل‌‌و‌نقل ریلی»، «ترغیب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این حوزه» و «تسریع و تسهیل توسعه شبکه مترو در مجموعه شهر تهران و سایر کلان‌شهرها»، باید از طریق همکاری با شهرداری‌ها، جلب مشارکت بخش خصوصی نسبت به تامین 2 هزار واگن و همچنین تجهیزات مورد نیاز برای ایجاد و راه‌اندازی شبکه قطار حومه‌ای طی 5 سال اقدام کند.

در این قالب، تضمین تسهیلات سرمایه‌گذاری، تامین ناوگان و همچنین تجهیزات قطار شهری در شهرهای حومه جزو وظایف «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای» خواهد بود. مهم‌ترین مشوق در نظر گرفته شده برای جذب سرمایه‌گذار بابت احداث شبکه حمل‌و‌نقل ریلی واصل بین کلان‌شهرها و حومه، «تعمیم تسهیلات مخصوص سرمایه‌گذاری درمناطق کمتر توسعه یافته(محروم)به این گروه از سرمایه‌گذاران حمل و نقلی» است. براساس مصوبات مجلس در قالب لایحه برنامه ششم توسعه، هر نوع سرمایه‌گذاری برای احداث و راه‌اندازی قطارهای حومه‌ای در حکم سرمایه‌گذاری در مناطق کمتر توسعه یافته تلقی می‌شود و مشمول کلیه قوانین مرتبط با سرمایه‌گذاری در این مناطق خواهد بود.

دومین مشوق مهم در نظر گرفته شده در این ماده قانونی، به «معافیت از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده برای سرمایه‌گذارانی اشاره دارد که برای ایجاد و راه‌اندازی شبکه قطار ریلی حومه‌ای پیشقدم شوند»؛ بر این اساس این گروه از سرمایه‌گذاران، از ابتدای فرآیند سرمایه‌گذاری در این زمینه از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف خواهند شد؛ به این ترتیب، سرمایه‌گذاران‌بخش خصوصی شبکه حمل‌و‌نقل ریلی حومه‌ای، با این معافیت، می‌توانند هزینه‌های مربوط به اجرای این نوع از پروژه‌های عمرانی را که در حکم اجرای «ابرپروژه‌های شهری» ضروری هستند و عملیات ساخت و بهره‌برداری از آنها به سرمایه زیادی نیاز دارند، به میزان قابل توجهی کاهش دهند. این در حالی است که این مشوق‌ها، ریسک سرمایه‌گذاری در حومه کلان‌شهرها را کاهش می‌دهد و فرصت‌های جدید سرمایه‌گذاری در این مناطق را دربرخواهد داشت.

سه بحران نشأت گرفته از حومه

به گزارش «دنیای اقتصاد»، بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد بخش مهمی از سه بحران زیست محیطی، جمعیتی و اجتماعی در مجموعه‌های شهری تهران‌‌ و سایر کلان‌شهرهای کشور به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم از شهرهای حومه وابسته به آنها نشأت می‌گیرد یا مناطق حومه‌ای وابسته به شهرهای مادر، به نوعی در شکل‌گیری این بحران‌ها به‌طور نسبی نقش دارند.

«بحران زیست‌محیطی به شکل آلودگی‌‌هوا» ناشی از ترافیک خودروهای شخصی، «بحران اجتماعی ناشی از شکاف شدید بین جمعیت روز و جمعیت شب تهران و برخی دیگر از کلان‌شهرها» و همچنین «بحران جمعیت سرریز کلان‌شهرها» هم اکنون سه ضلعی تنزل کیفیت و سلامت زندگی در کلان‌شهرها را تشکیل می‌دهند؛ این درحالی است که در نتیجه افت شدید سطح سلامت و کیفیت زندگی در کلان‌شهرهایی همچون تهران، ایمنی و آسایش ساکنان کلان‌شهرها با تهدید روزافزون مواجه شده است.

در شهر تهران تعداد جمعیت شب (ساکنان دائمی پایتخت) و جمعیت روز در این شهر (مجموع ساکنان دائمی و شاغلان ساکن در حومه وابسته به پایتخت) از حدود 8 میلیون و 500 هزار نفر تا حدود 13 میلیون نفر در نوسان است. این میزان جمعیت شناور که ناشی از تبدیل شدن شهرهای حومه به مناطق خوابگاهی است، دست کم میزان تردد خودروها در معابر شهر تهران و شبکه‌های بزرگراهی پایتخت را به میزان 20 درصد افزایش می‌دهد؛ به این معنا که هم اکنون به‌طور متوسط 20 درصد از حجم تردد خودروها در معابر سطح شهر و شبکه‌های بزرگراهی پایتخت، ناشی از ورود خودروهای ساکنان حومه به شهر تهران است.

این حجم ترافیک ناشی از تردد خودروهای حومه‌نشین با توجه به کیفیت متوسط رو به پایین این خودروها در مقایسه با میانگین عمر و ضریب سلامت خودروهای پلاک تهران، حجم آلودگی هوای پایتخت را به مراتب بیش از سهم 20 درصدی این خودروها تشدید ‌می‌کند.

بحران سوم کلان‌شهرها که از جنس «جمعیتی» به حساب می‌آید ناشی از سرریز جمعیت و ظرفیت خالی شهرهای کوچک ایجاد شده در حومه‌های وابسته به کلان‌شهرها است. هم اکنون 17 شهرجدید دراطراف دست کم 8کلان‌شهر و تعدادی از استان‌های محروم شکل گرفته و فعال است که به رغم ظرفیت جمعیت‌پذیری حدود 5/ 2میلیون نفری در آنها، هم اکنون کمتر از یک میلیون نفر جمعیت ساکن در آنها استقرار دارد.

این درحالی است که مطابق با برنامه‌ریزی‌های کلان برای توسعه شهرهای جدید، قرار است جمعیت شهرهای جدید تا افق 1404 به حدود 4میلیون نفر برسد.

با این حال، دو معضل «فرار جمعیتی» و «سکونت‌گریزی» در شهرهای حومه‌ای، جاذبه جمعیتی درشهرهای کوچک اطراف کلان‌شهرها را به حداقل رسانده است. وزارت‌ راه‌وشهرسازی، با راه‌اندازی «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای»، درنظر دارد از طریق الگوی جهانی«توسعه ریل‌پایه شهرها»سه بحران مجموعه شهری تهران و سایر کلان‌شهرها را مهار کند؛ در تهران 75 درصد از ساکنان شهرهای جدید که بخش قابل توجهی از حومه‌نشینان پایتخت را تشکیل می‌دهند از ضعف سیستم حمل و نقل عمومی و نبود مترو بین محل سکونتشان و شهر مادر گلایه دارند. براساس یک نظرسنجی که پیش‌تر از سوی یک گروه پژوهشی دانشگاهی انجام شد این گروه از ساکنان حومه منتظر ایجاد فرصت برای بازگشت دائمی به شهر مادر-کلان‌شهر-هستند. در حال حاضر از آنجا که 71درصد از حومه‌نشینان کشور در شهر مادر اشتغال به کار دارند و به‌طور طبیعی دست کم روزی دوبار ناچار به رفت و آمد بین شهر مادر و حومه هستند، ساخت و راه‌اندازی شبکه ریلی سریع‌السیر (قطار حومه‌ای) را به‌عنوان مطالبه اصلی‌شان از دولت مطرح می‌‌کنند.

اصلاح الگوی حمل و نقل شهری

خلأ برنامه‌ریزی و سازماندهی در ایجاد قطار حومه‌ای در کلان‌شهرها طی سال‌های اخیر باعث شده حومه کلان‌شهرها با الگویی متفاوت و بعضا مغایر با مجموعه‌های شهری موفق در جهان توسعه پیدا کند؛ کارشناسان شهرسازی در این باره معتقدند: درحومه شهرهای بزرگ جهان قبل از اینکه عملیات ساختمانی برای تامین مسکن جمعیت سرریز آغاز شود ابتدا ایجاد زیرساخت‌های خدمات شهری به خصوص مترو در دستورکار دولت‌ها قرار می‌گیرد؛ طوری که متناسب با جانمایی دقیق ایستگاه‌های مترو، نقاط متمرکز جمعیتی تعریف می‌شود و برحسب آن ترکیبی از کاربری‌های مسکونی و غیرمسکونی حول و حوش ایستگاه‌های مترو شکل می‌گیرد؛ این مدل توسعه شهری که به «شهرسازی مبتنی بر حمل و نقل همگانی» در دنیا مرسوم است باعث می‌شود مناطق شهری با کمترین نیاز به جابه‌جایی و تردد شهروندان با استفاده از خودروهای شخصی و در نتیجه کمترین حجم ترافیک در معابر شهری و شبکه‌های بزرگراهی رو‌به‌رو شوند.

این موضوع به نوبه خود منجر به کاهش حجم آلودگی هوا در کلان‌شهرها نیز می‌شود.

دو نمونه موفق شبکه قطار حومه‌ای

بررسی‌ها از واقعیت‌های جهانی موجود در مورد انواع شیوه‌های حمل و نقل شهری نشان می‌دهد، قطار حومه‌ای پرکاربردترین مد حمل‌و نقل عمومی برای جابه جا کردن ساکنان مجموعه‌های شهری به حساب می‌آید و نوعی «وسیله نقلیه انبوه‌بر» محسوب می‌شود.

درکلان‌شهرهایی همچون «توکیو» و «پاریس»، نقش قطار حومه‌ای باعث شده سهم سفر با خودروهای شهری در درون این کلان‌شهرها به شدت کاهش پیدا کند. مترو دارای سه ویژگی «سرعت بالای جابه‌جایی»، «هزینه پایین سفر برای مسافران» و «ظرفیت انبوه برای پذیرش مسافر» است که دولت‌ها و کشورهای مختلف با مکانیزم‌های تشویقی توسعه این شبکه حمل و نقلی را به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی محول کرده‌اند. درمجموعه شهری پاریس 16 خط مترو فعال است که 4 خطر آن قطار سریع‌السیر حومه‌ای است که شهرهای حومه را به ایستگاه‌های مبدا خطوط متروی درون‌شهری پاریس وصل می‌کند. همچنین تجربه دولت محلی توکیو و دولت مرکزی ژاپن در ایجاد شبکه مویرگی مترو در این کلان‌شهرها نشان می‌دهد که مجموعه ساخت و بهره‌برداری از خطوط مترو در توکیو و حومه تحت مدیریت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی قرار دارد؛ به‌طوری که 120 شرکت بهره‌بردار مترو مالک تمام یا بخشی از سهام خطوط مترو هستند. در توکیو برای ایجاد بازار سرمایه‌گذاری در مترو، املاک و مستغلات شهر به‌عنوان ابزار جذب سرمایه‌گذار در خدمت سرمایه‌گذاران قرار گرفته است؛ طوری که بخش قابل توجهی از منابع سرمایه‌ای لازم برای توسعه مترو از محل ساخت مجتمع‌های تجاری در زمین‌های اطراف ایستگاه‌های مترو از سوی سرمایه‌گذاران تامین می‌شود.

با مصوبه مجلس در قالب تصویب دو ماده از لایحه برنامه ششم توسعه (مواد 64 و 70) قرار است این مدل جهانی در قالب تاسیس «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای»، برای ایجاد و راه‌اندازی قطار حومه‌ای در کلان‌شهرهای ایران اجرایی شود. در حال حاضر، با احتساب منابع لازم برای تکمیل پروژه‌های ناتمام متروی پرند و هشتگرد و همچنین ساخت مترو در حداقل چهار شهر دیگر، رقمی معادل حداقل 900میلیون یورو (معادل حدود 3000میلیارد تومان) سرمایه‌گذاری برای راه‌اندازی قطار حومه‌ای بین کلان‌شهرها و حومه‌های وابسته، مورد نیاز است. در تهران برای تکمیل متروی پرند حداقل 200 میلیارد تومان اعتبار مورد نیاز است و برای ساخت متروی‌شهر جدید پردیس نیز برآوردهای کارشناسی از سرمایه‌گذاری با ظرفیت هزار میلیارد تومان حکایت دارد.

این حجم انبوه سرمایه‌گذاری، جز از طریق جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی با استفاده از ابزارهای تشویقی امکان‌پذیر نخواهد بود.

برنامه‌ریزی‌های وزارت‌راه‌وشهرسازی حکایت از آن دارد که با تاسیس «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای»، قرار است در ابتدا عملیات مقدماتی راه‌اندازی قطارهای حومه‌ای از طریق دولت پیش برده شود و به تدریج زمینه ورود سرمایه‌گذاران فراهم شود.

ایجاد شبکه ریلی قطار حومه‌ای، از یکسو بحران ترافیک و آلودگی هوا را مهار می‌کند و از سوی دیگر «سکونت‌گریزی» ناشی از سختی سفر به شهر مادر را کاهش می‌دهد. همچنین هدف وزارت راه و شهرسازی مبنی بر تمرکززدایی از کلان‌شهرها و رشد جمعیتی شهرهای کوچک را محقق خواهد کرد.

وزارت راه‌وشهرسازی برای پیشبرد این هدف از دارایی‌های ملکی دولت در شهرهای حومه به‌خصوص شهرهای جدید استفاده خواهد کرد تا این اراضی خام در مناطق شهری قابل توسعه یا مناطقی که قرار است در آنها شهرک‌های مسکونی احداث شود به‌عنوان پشتیبان و تضمین سرمایه‌گذاری بتواند به جذب سرمایه‌گذار برای ایجاد شبکه قطار حومه‌ای منجر شود.

مجلس در روزهای اخیر درجریان بررسی و تصویب موادی از لایحه برنامه ششم توسعه، احکام مهمی را در حوزه راه‌وشهرسازی به تصویب رساند که در جریان این موضوع، یکشنبه گذشته ماده 64 این لایحه درخصوص تاسیس «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای»، به تصویب نمایندگان رسید. یک روز بعد مجلس با تصویب ماده 70 لایحه برنامه ششم توسعه، دولت را مکلف کرد نسبت به تضمین تسهیلات و تامین ناوگان و تجهیزات قطار شهری شهرها و حومه آنها از محل منابع پیش‌بینی‌شده در بودجه سنواتی به نحوی اقدام کند که تا پایان برنامه ششم توسعه 2 هزار دستگاه واگن و تجهیزات مربوط به خطوط ریلی شهری اضافه شود.

برنامه ششم توسعه کشور که از سال آینده اجرایی خواهد شد در حکم نقشه راه دولت، مبنا و ملاک همه تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌های قوه مجریه قرار خواهد گرفت.

مذاکره خارجی برای مترو حومه

وزیر راه‌وشهرسازی با اعلام کسب مجوز از مجلس برای راه‌اندازی و تاسیس «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای» به «دنیای اقتصاد» گفت: هم اکنون آلودگی هوا به یک چالش زیست محیطی مشترک در کلان‌شهرهای کشور تبدیل شده که در این چالش شهری، سهم ورود خودروهای حومه‌نشین به کلان‌شهرها به خصوص پایتخت قابل توجه است. عباس آخوندی افزود: همچنین هم اکنون بخش قابل توجهی از ترافیک درون کلان‌شهرها ناشی از تردد روزانه خودروهای حومه‌نشین است. وی با بیان اینکه برای حل معضلات زیست‌محیطی کلان‌شهرها از جمله ترافیک و آلودگی هوا، توسعه شبکه‌های مترو و حمل و نقل ریلی درون شهری و ایجاد قطارهای حومه‌ای ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، خاطرنشان کرد: ایجاد شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای به منظور کاستن از بار تردد خودروهای شخصی در سطح معابر شهری و شبکه‌های بزرگراهی تجربه جهانی است؛ راهکاری است که همه کشورهای پیشرفته دنیا نیز آن را تجربه کرده‌اند و برای حل مشکلات ناشی از سفرهای حومه‌ای روزانه بین شهرهای پیرامونی با شهر مادر راه‌حل مناسب‌تری از توسعه شبکه ریلی درون شهری و قطار حومه‌ای پیدا نشده است.

وزیر راه‌وشهرسازی با اشاره به ضرورت تسریع در حل مشکلات زیست محیطی شهر تهران و سایر کلان‌شهرها به خصوص ترافیک و آلودگی هوا خاطرنشان کرد: لازم است در زمانی فشرده توسعه جهشی حمل و نقل عمومی به لحاظ کمی و کیفی در اولولت قرار بگیرد که توسعه ناوگان حمل و نقل ریلی برای انتقال مسافران از حومه به شهر مادر و بالعکس مصداق توسعه کمی و توسعه شبکه‌های ریلی و افزایش ظرفیت جابه‌جایی مسافران در بازه‌های زمانی مشخص از مصادیق توسعه کیفی محسوب می‌شود. وی در توضیح شکل کامل توسعه حمل و نقل عمومی گفت: ایجاد زنجیره ریلی حمل و نقل درون‌شهری حومه‌ای و برون‌شهری باید امکان جابه‌جایی درب تا درب را برای مسافران فراهم کند. این زنجیره ریلی حمل و نقل عمومی به شکل جابه‌جایی درب تا درب مسافران همچنین باید در فواصل کوتاه‌برد، میان‌برد و دوربرد ایجاد و تقویت شود. وزیر راه‌وشهرسازی خاطرنشان کرد: صرفا در تهران، روزانه حدود ۵۰۰ هزار خودرو به شهر وارد و تقریبا همین مقدار خودرو خارج می‌شود. این رقم معادل ۲۰ درصد تعداد خودروهایی است که در شهر تهران در حال حرکت هستند و احتمالا کیفیت تولید آلایندگی آنها به‌طور میانگین از معدل خودروهایی که در سطح شهر تهران در حال حرکت هستند، بدتر است. اگر از منظر تعداد مسافر حساب کنیم روزانه حدود یک میلیون و 200 هزار مسافر به شهر تهران وارد و از آن خارج می‌شوند. وی افزود: با توجه به اینکه این مسافران همه روزه مبدا و مقصد مشخصی را طی می‌کنند، قطعا جابه‌جایی آنها با قطار حومه‌ای هم از حیث ایمنی و هم از حیث آسایش و بهره‌مندی از زمانی که برای سفر روزانه صرف می‌کنند مناسب بوده و نهایتا به منظور کاهش آلودگی هوا، راه‌آهن حومه‌ای یک ضرورت انکارناپذیر است.

آخوندی درباره شیوه توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل شهری طی سال‌های گذشته تاکنون گفت: در این زمینه یک انتقاد عمده به مدیران شهری وارد است؛ مبنی بر اینکه طی سال‌های گذشته تاکنون تمرکز مدیریت شهری بر توسعه بزرگراه‌ها و رواج استفاده شهروندان از خودروهای شخصی قرار داشته که همین موضوع در گذر زمان منجر به افزایش حجم تقاضای سفر با خودروی شخصی از سوی شهروندان نیز شده است. افزایش حجم ترافیک و آلودگی هوا در کلان‌شهرها نیز به میزان قابل توجهی با این موضوع در ارتباط است. وی تاکید کرد: این درحالی است که رویکرد غالب دنیا در این زمینه تسهیل جابه‌جایی مسافران با استفاده از وسایل نقلیه عمومی و انبوه‌بر همچون مترو است. ایجاد «شرکت حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای» منجر به ایجاد سلامت، کیفیت زندگی، آسایش، امنیت، ایمنی شهروندان و ... خواهد شد.

وزیر راه‌وشهرسازی اعلام کرد:هم اکنون «پیش نویس راهبردهای شهرسازی مبتنی بر حمل و نقل عمومی» در وزارت راه‌وشهرسازی تهیه و تدوین شده است که به زودی در شورای‌عالی شهرسازی و معماری به تصویب خواهد رسید.

وی با بیان اینکه هم اکنون 90 درصد الگوی ساخت شهرها در دنیا «ریل‌محور» است، گفت: درحال مذاکره با سرمایه‌گذاران بین‌المللی برای سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در شهر تهران و سایر کلان‌شهرها برای ایجاد و راه‌اندازی «شبکه حمل و نقل ریلی و مسافری حومه‌ای» هستیم.

وزیر راه‌وشهرسازی با بیان اینکه پیش‌بینی می‌شود شبکه‌های حمل و نقل ریلی حومه‌ای با نصف ظرفیت کار کنند از ضرورت ایجاد تضامین دولتی برای سرمایه‌گذاران خبر داد.

وی در این باره گفت: با توجه به اینکه ممکن است شبکه حمل و نقل ریلی حومه‌ای با نصف ظرفیت فعالیت کند باید تضمین‌ها و تدابیری از طرف دولت اندیشیده شود که با استفاده از این مشوق‌ها، زمینه لازم برای جذب سرمایه‌گذار در این حوزه فراهم شود.