بزرگترین غار دست‌ساز جهان در معرض تخریب

کاظم‌خان که بعدها به نام «استاد کاظم» شهره شد، به همراه پدر زن خود، شروع به استخراج سنگ از دل کوه می‌کنند و فرزندان استاد کاظم و شاگردانش به این کار ادامه می‌دهند و به این ترتیب غار سنگ‌شکن جهرم ساخته می‌شود.

به گزارش ایران اکونومیست؛ این روایت دلپذیر را خیلی از جهرمی‌ها دربارۀ چگونگی آغاز برداشت سنگ از سنگ‌شکن جهرم که در میان مردم محلی به «سنگ‌اشکن» معروف است، شنیده‌اند؛ غاری که بیش از چندصدسال پیش، در ابتدای درۀ قلات در جنوب‌غربی جهرم، زیر تپه‌های البرز کوه جنوبی، به دست سنگ‌شکنان جهرمی ساخته شد و هنوز تاریخ دقیقی برای ساخت و حفر تونل‌های آن معین نشده است، هرچند اغلب کارشناسان و ساکنان محلی قدمت این غار را مربوط به دوره صفویه می‌دانند.

این غار با بیش از صد ستون سنگی و دوازده دهانه، با شمارۀ 10117، ثبت ملی شده و یکی از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری شهرستان جهرم است. طول غار حدود ۳۵۰ متر و عرض آن ۱۵۰ متر، با وسعتی حدود  چهار هکتار است و ارتفاع آن سه تا چهار متر و در انتها به کمتر از یک متر می‌رسد.

نمونۀ سنگ‌های استحصال شده از این غار را در بناهای مختلف شیراز، به خصوص مسجد جامع عتیق و بیمارستان نمازی و برخی خانه‌های اعیانی جهرم و شیراز و سایر شهرهای اطراف به‌کار رفته است.

شیوۀ سنگ‌شکنان برای برداشت سنگ از این غار، به این صورت بود که بعد از چند متر پیشروی، ستون‌های سنگی را به جا می‌گذاشتند که خود جلوه‌ای زیبا به این غار بخشیده است. برخی از دهانه‌های این غار به اندازه‌ای بزرگ است که با خودرو در آن، رفت‌وآمد می‌کنند.

«کوهکن»، «سنگتراش»، «کارگر» و «نقش‌وار»، پاره‌ای از نام‌های خانوادگی امروزی جهرمی‌اند که به دلیل پیشۀ سنگ‌تراشان این غار، انتخاب شده‌اند. از آخرین بازماندگان نسل سنگ‌تراشان این غار که نامشان برای ما به یادگار مانده، می‌توان به افرادی چون «خواجه اسدالهی»، «خواجه نورالهم»، «خواجه فتح‌الله»، «خواجه نصرالله»، «استاد علی اکبر»، «استاد نقی»، «حاج نقش‌وار جهرمی»، «عزت‌الله نقش‌وار»، «نوازالها نقش‌وار»، «اسماعیل‌خان کوهکن» و «آقا رضا کوهکن» (معروف به سنگتراش؛ صاحب خانۀ تاریخی کوهکن که در ساخت آن از سنگ‌های همین غار استفاده شده است)، اشاره کرد.

 سال 1393، همایشی ملی برای مرمت و حفظ غار سنگ‌شکنان جهرم به همت دوستداران میراث فرهنگی و شورای شهر جهرم، برگزار و وعدۀ 2 میلیارد ریال برای مرمت این غار داده شد. وعده‌ای که هرچند در حال تحقق است، اما غیراصولی‌بودن این مرمت‌ها، سبب نگرانی بسیاری شده است.

مجیدرضا جهان‌مهین، مدیر مرکز جهرم‌شناسی به توجه و لزوم حمایت قاطع مسئولان و متولیان شهری و کشوری از این غار تأکید دارد.

وی با بیان اینکه برخی مشکلات فنی این غار، امنیت بازدید کنندگان را نیز به خطر می‌اندازد، یادآور شد: «هرچند برای حل این مشکلات با تلاش مسئولان، مطالعات زمین‌شناسی، تکتونیک، مقاوم‌سازی و نقشه‌برداری توسط دانشگاه صنعتی شیراز، انجام و در قسمتی از غار عملیات مقاوم‌سازی نیز اجرا شده است، اما این عملیات کافی نیست و باید با تأمین بودجه لازم برای تمام قسمت‌های غار اقدامات لازم انجام شود.»

 عوامل تاثیرگذار بر تخریب غار

مازیار الطافی، دبیر انجمن «بچه‌های شهر باربد»، از انجمن‌های فعال میراث فرهنگی استان فارس، در خصوص عوامل موثر بر تخریب غار گفت: «تاکنون 900 میلیون ریال برای سنگفرش ورودی این غار هزینه شده و مرمت این قسمت رو به اتمام است، اما همین سنگفرش به دلیل تردد اتومبیل‌ها و موتورسیکلت‌ها پس از مدتی تخریب می‌شود».

وی که خود کتابی دربارۀ این غار نیز تألیف کرده است، افزود: «نبود سازوکار مناسبی برای کنترل ورود خودروهای شخصی و دولتی در نزدیکی غار سنگ‌شکنان سبب شده که بزرگترین غار دست‌ساز جهان در وضعیت نامطلوبی باشد، به طوری که هر روز بیم آسیب به این بنای تاریخی وجود دارد.

الطافی با اشاره به سایر مسائلی که موجب تخریب بزرگترین غار دست‌ساز جهان می‌شود، اضافه کرد: «در دامنۀ کوه در سمت چپ غار سنگ‌شکنان چاه آبی قرار دارد که ادارۀ آبفای شهرستان از آن برای تأمین آب شرب شهر جهرم استفاده می‌کند. لای‌روبی و کف‌شکنی این چاه آب، توسط ماشین‌آلاتی انجام می‌شود که گاه وزنی نزدیک به بیست تُن دارند و تردد آن‌ها از دهانۀ غار، به این بنای تاریخی آسیب می‌زند».

وی بر لزوم ایجاد مسیر دسترسی جداگانه به این چاه آب و ممانعت از تردد خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌ها به غار، تأکید و خاطرنشان کرد: «ادامه این روند تهدیدی جدی برای غار سنگ‌شکنان جهرم است.»

 نکتۀ دیگری که سبب نگرانی دوستداران میراث فرهنگی شده، مرمت غیراصولی ستون‌های داخلی غار است که سبب از بین‌رفتن نمای داخلی غار شده است.

دبیر انجمن بچه‌های شهر باربد گفت: «به علت نازک شدن برخی از ستون‌های قدیمی، این ستون‌ها برداشته شده و با میله‌گرد و بتن‌ریزی اقدام به مرمت شده است. این نوع مرمت سبب می‌شود که غار فشار لایه‌های بالایی سنگ‌ها را تحمل نکند و احتمال ریزش را افزایش دهد. در کنار همۀ این مسائل، رعایت نشدن نظافت، سبب شده که غار به خاطر مصالح ساختمانی، شکل زشتی به خود بگیرد.

قاسم قادری، سرپرست کارگروه غار هیئت کوهنوردی استان فارس نیز در این خصوص گفت: «بررسی‌ها نشان می‌دهد که در ابتدا تعداد و قطر ستون‌ها بیشتر از زمان کنونی بوده که به تدریج با افزایش عمق غار و مشکلات ناشی از حمل سنگ‌های استخراج شده ستون‌ها لاغر و قدرت باربری آنها کاهش یافته است.»

به گفته وی، درزهایی که در ستون‌های این غار پدید آمده تحت تأثیر طبقات فوقانی بوده که به دلیل پیوستگی این شکاف‌ها در زمان بارندگی امکان ریزش وجود دارد که برای جلوگیری از این امر باید کارهای پژوهشی بیشتری انجام شود.

لزوم برنامه‌ریزی مدّون برای غار

علیرضا صحراییان، فرماندار ویژه شهرستان جهرم با اشاره به این‌که سنگ‌های این غار نیز شکل‌پذیری خوبی برای مجسمه‌سازی و کاربری‌های دیگر دارند، عنوان کرد: «اینکه مدام گفته شود این غار می‌تواند فرصت مناسبی برای گردشگری و اقتصاد حاصل از آن باشد دردی از ما را دوا نخواهد کرد، بنابراین باید اقدام عملی برای این غار انجام شود.»

صحرائیان که اعتقاد دارد هنوز یک برنامه مدون کوتاه مدت و بلند مدت برای این غار وجود ندارد و تاکید کرد: «متأسفانه این غار هنوز فاقد یک نگهبان دائمی است در حالی که باید نگهبان بیست‌و چهار ساعته برای حراست آن مستقر شود. برای جلوگیری از ساخت وساز سودجویان در اطراف غارسنگ شکن، باغات اطراف این غار نیز باید به گردشگری، تغییر کاربری دهند.»