سلول های بنیادی؛ درمان 60 بیماری صعب العلاج و کشنده

امسال همزمان با 17 سپتامبر 2016 (27 شهریور ماه 95)، جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به راه اندازی شبکه ملی اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز و متصل شدن به شبکه جهانی اهداکنندگان، برای نخستین بار این روز را با تقدیر از اهداکنندگان سلول های بنیادی گرامی داشت.
سلول های بنیادی خون ساز ( Hematopoietic stem cell) سلول های نارسی هستند که می توانند به سلول های خونی تبدیل شوند، این سلول های بنیادی در مغز استخوان، جریان خون داخل عروقی و خون بند ناف وجود دارند.
گاه در اثر میزان بالای شیمی درمانی یا پرتودرمانی (جهت درمان کانسر) این سلول ها نیز در بدن فرد بیمار آسیب جدی می بینند؛ پیوند مغز استخوان (BMT) ویا سلول های بنیادی خون محیطی (PBSCT) فرایندهایی هستند که به وسیله آنها، کمبود سلول های بنیادی تا اندازه ای جبران می شود.
اهدای سلول های بنیادی خونساز برخلاف بسیاری از موارد اهدای عضو که از موارد مرگ مغزی صورت می­گیرد و یا این که از اهداکنندگان سالم انجام می­شود و بافت اهدایی هرگز جایگزین نخواهد شد، همانند اهدا خون بدون هیچ مشکلی پس از اهدا می­توان به روند جاری زندگی ادامه داد و در این اهدا سلول ها پس از مدت کوتاهی جایگزین خواهند شد.

*** چگونه اهداکننده سلول های بنیادی خونساز شویم
اهدای سلول های بنیادی خونساز از دو طریق اهداکنندگان خویشاوند و غیرخویشاند صورت می گیرد. در امر اهدا، اگر برادر یا خواهر بیمار دارای کمپلکس سازگاری بافتی (یا همان HLA ) مشابه با بیمار باشد، به عنوان اهداکننده سازگار و خویشاوند ارجح تلقی می شود، هر چند امکان دارد که سایر اعضای خانواده هم بتوانند اهداکنندگان مناسبی باشند.
با این وجود در حدود 70 درصد مواقع دهنده خویشاوند سازگار یافت نمی شود و در این حالت لازم است جستجو برای داوطلبان اهدای سلول های بنیادی خونساز غیرخویشاوند آغاز ­شود.
با مدرن شدن سبک زندگی وکوچک شدن اندازه خانواده ها و بروز پدیده تک فرزندی، مقوله اهدا اهمیت بیشتری پیدا کرده به طوری که در هر کشوری یک یا چند مرکز ثبت اهداکنندگان سلول­های بنیادی خونساز راه اندازی شده است؛ در عین حال، زمانی که جستجو برای دهنده غیرخویشاوند سازگار آغاز می­شود، نه تنها مراکز ثبت اهداکنندگان داخلی بلکه در بسیاری موارد تمامی مراکز ثبت اهداکنندگان سلول های بنیادی و واحدهای خون بندناف در تمامی جهان جستجو می شوند.
*** روش های اهدای سلول های بنیادی خونساز چیست
اهدای سلول­های بنیادی خونساز در بالغین به دو روش اهدا از مغز استخوان و اهدا از گردش خون محیطی صورت می گیرد، همچنین اهدای خون بند ناف که حاوی سلول های بنیادی خونساز است، روش دیگری است که در هنگام زایمان انجام می شود.
اهداکننده سلول های بنیادی خونساز باید از شرایطی همچون قرار داشتن در بازه سنی 18 تا 55 سال، برخورداری از سلامت کامل، نداشتن بیماری های قلبی، کلیوی و کبدی، نداشتن اضافه وزن ، نداشتن سابقه سرطان، دیابت، بیماری های خودایمنی و سایر بیماری های لاعلاج و مزمن برخوردار باشد و همچنین نباید ویروس های خونی مثل ایدز (HIV) و هپاتیت (HBV, HCV) داشته باشد.
اهدای سلول بنیادی خونساز از مغز استخوان در یک فرایند جراحی انجام می شود که امروزه چندان روش شایعی نیست و محدود به موارد خاص است، در این روش پس از بیهوشی ، پزشک با استفاده از سوزن مخصوص مایع موجود در مغز استخوان را از قسمت پشت استخوان لگن خارج می کند، امروزه اکثر اهداکنندگان، روش اهدا از گردش خون محیطی را به روش اهدای مغز استخوان ترجیح می دهند.
در روش اهدای سلول بنیادی از خون محیطی نیز باید این امر در یک مرکز آفرزیس (جداسازی سلولی) انجام شود، اهدای سلول بنیادی از خون محیطی یک روش بدون نیاز به جراحی و در خارج بدن است، در این روش اهداکنندگان روزانه داروی G-CSF (فاکتور تحریک کلونی گرانولوسیتی) را دریافت می­کنند، داروی نامبرده به مدت 5 روز قبل از اهدای سلول بنیادی به فرد اهداکننده تزریق می شود و باعث افزایش تعداد سلول­های بنیادی در جریان خون محیطی می­ شود.
در روز ششم با روشی به نام آفرزیس، خون اهداکننده از طریق سوزن از یک دست وارد دستگاه می شود و سلول­های بنیادی آن جدا می­شوند و همزمان با این عمل خون از دست دیگر به بدن اهداکننده بازگردانده می­شود، احتمال دارد که اهداکنندگان کمی سردرد، درد استخوان و دردهای عضلانی را چند روز قبل از جمع آوری سلول های بنیادی تجربه کنند، این موارد از عوارض داروی G-CSF است و در مدت کوتاهی پس از اهدا از بین می­روند.

***بهبودی و بازگشت به وضعیت قبل از اهدا ظرف چند روز
در روش اهدای سلول بنیادی از خون محیطی ممکن است چند روز قبل از جمع آوری سلول ها سردرد یا درد استخوانی یا عضلانی وجود داشته باشد که به علت تزریق داروی G-CSF است، این عوارض بعد از اهدا به زودی برطرف می شود.
در روش اهدای مغز استخوان ممکن است تا چند روز احساس درد و سوزش در قسمت تحتانی پشت وجود داشته باشد، اغلب اهداکنندگان درعرض چند روز به زندگی عادی خود باز می گردند، مغز استخوان اهدا شده نیز در عرض 4 تا 6 هفته به طور کامل جایگزین می شود.
دکتر ' امیرعلی حمیدیه دبیر شورای مراکز پذیره نویسی اهدای سلول های بنیادی خونساز و بانک های خون بندناف در خصوص اهمیت اهدای سلول های بنیادی گفت: خوبی پیوند سلول های بنیادی خونساز این است که اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز برخلاف اهدای ارگان های بدن مانند کلیه و بقیه ارگان ها، عضوی از بدن را از دست نمی دهند، به واقع به محض اهدای سلول های بنیادی، مغز استخوان شخص اهداکننده سلول ها را تولید کرده و جایگزین می کند و با وجود این که فرد اهدا کننده بخشی از بدن خود را به عنوان سلول به بیمار اهدا می کند، اما برای شخص وی مشکلی ایجاد نخواهد کرد.

***برتری پیوند سلول بنیادی؛ بی نیازی از دارو تا پایان عمر
حمیدیه اظهارکرد: علاوه بر آن، برتری پیوند سلول های بنیادی خونساز نسبت به پیوند ارگان های بدن این است که اگر بیمار خوب شود دیگر تا پایان عمرخود نیاز ندارد که هیچ دارویی را مصرف کند و این امر خود خیلی حائز اهمیت است.
وی گفت: با سلول های بنیادی خونساز 60 نوع بیماری صعب العلاج و کشنده قابل درمان است، به هر سمت و سویی که به پیوند سلول های بنیادی خونساز نگاه کنیم، اهمیت این قضیه بیشتر و بیشتر مشخص می شود.
وی در زمینه مشکلات اهدا با وجود مزیت های آن گفت: متاسفانه در پیدا کردن اهدا کنندگان با مشکل مواجه هستیم، گرچه مراکز پیوند سلول های بنیادی خونساز وجود دارد ولی چون تعداد اعضای خانوار روز به روز در کشور کمتر شده است، در حال حاضر از هر 10 بیمار که برای پیوند مراجعه می کنند، فقط برای 3 بیمار دهنده سازگار در خانواده پیدا می شود و 7 بیمار بدون دهنده هستند و جان آنها کاملا وابسته به یک اهداکننده غیر خویشاوند است.

*** پذیرش 13هزار نمونه داخلی در شبکه ملی اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز
وی افزود: خوشبختانه از سال گذشته شبکه ملی اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز در کشور راه اندازی شده و با کمک وزیر بهداست، این شبکه ملی به مجمع جهانی اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز متصل شده و در واقع بودجه ای در این خصوص اختصاص داده شده است.
حمیدیه گفت: الان در حال افزایش پذیرش افراد در این شبکه هستیم و الان حدود 13 هزارنمونه داخلی اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز و بند ناف در این شبکه ملی اهداکنندگان پذیرش شده اند.
دبیر شورای مراکز پذیره نویسی اهدای سلول های بنیادی خونساز و بانک های خون بندناف یادآور شد: در شش ماه سال جاری بیش از 400 مورد جستجو در این شبکه صورت گرفته است و تا الان چهار مورد اهداکننده برای افراد بیمار نیازمند به سلول های بنیادی خونساز پیدا شده است، منتهی این تعداد هنوز خیلی کم است و نیاز به افزایش دارد.
وی گفت: نکته مهم دیگری که باید به آن توجه کرد، این است که حتی اگر در کشورهایی پیشرفته مثل آلمان و آمریکا بررسی کنیم می بینیم که با وجود چندین میلیون نفرداوطلب باز هم آن ها 60 تا 70 درصد نمونه هارا در داخل کشور خودشان پیدا می کنند و مابقی را باید از نمونه خارج از کشور استفاده کنند.
وی با اشاره به اینکه خداوند در واقع جوری کمپلکس سازگاری بافتی ( HLA) افراد را قرار داده است که کاملا پراکنده است و نمی توان کاملا در داخل یک کشور فراهم کرد گفت: بنابراین ما باید به غیر از ایجاد و گسترش شبکه ملی اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز در داخل کشور با شبکه های ملی اهداکنندگان در سطح بین المللی نیز باید ارتباط برقرار کنیم و این امر مهم و قابل تامل است و خوشبختانه با اتصال به مجمع جهانی اهداکنندگان این اتفاق افتاده و ما در هر دو جبهه در حال فعالیت هستیم.
حمیدیه در خصوص استفاده از نمونه سلول های بنیادی اهداکنندگان خارجی افزود: در شش ماه نخست سال جاری نمونه هایی از اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز نیز از خارج به کشور وارد شده اند، هرچند اهداکننده چه داخلی و خارجی وجهی را دریافت نمی کند و این کار را با میل خود و به صورت رایگان انجام می دهد اما وقتی قرار باشد نمونه از خارج از کشور بیاید، تست های مختلف سلامت مثل ایدز، هپاتیت و نیز جداسازی سلول همگی هزینه دارد که برعهده بیمار است.
وی یادآورشد: اما در داخل کشور با اجرای طرح تحول سلامت خوشبختانه هزینه ها در این زمینه در داخل کشور نزدیک به صفر شده است.

*** اهدای سلول های بنیادی نیازمند منابع مالی/ راه اندازی سایت کمک خیرین به شبکه ملی
وی در خصوص نبود اطلاع رسانی و ناآگاهی مردم از اهدای سلول های بنیادی خونساز گفت: در این زمینه باید اطلاع رسانی شود و متقابلا مردم ما نیز علاقه مند به همکاری در این زمینه هستند، اما در این خصوص نیاز به منابع مالی داریم، انجام تست HLA ( کمپلکس سازگاری بافتی ) برای اهدای سلول های بنیادی خونساز بسیار گران است و هر تست 300 تا 400 هزار تومان هزینه دربر دارد که در واقع، مشکلات مالی موجب اطلاع رسانی اندک در این زمینه شده است.
حمیدیه یادآور شد: در تمام دنیا تمام این هزینه ها را دولت ها تقبل نمی کنند بلکه یکی از کارهایی که در تمام دنیا انجام می شود، این است که خیرین به کمک دولت می آید و در این زمینه یاری رسان هستند، خوشبختانه در وزارت بهداشت نیز این کار شروع شده و سامانه ای برای کمک مالی خیرین به شبکه ملی اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز در حال راه اندازی است.
وی با اشاره به این که در واقع در این حوزه هم ما به کمک مالی و هم به کمک سلولی مردم نیاز داریم، گفت: اگر افراد شرایط مشخص شده برای اهدا را داشته باشند، هیچ محدودیتی در اهدا وجود ندارد.
دبیر شورای مراکز پذیره نویسی اهدای سلول های بنیادی خونساز و بانک های خون بندناف افزود: خوشبختانه مراکز پذیرش اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز نیز در شهرهای مختلف شیراز، تبریز، اصفهان، کرمان و کرمانشاه، مشهد راه اندازی شده است و افراد نیاز نیست که به تهران مراجعه کنند، این دفاتر زیر نظر سازمان انتقال خون یا دانشگاه های علوم پزشکی سراسر کشور در حال فعالیت است.
وی یادآور شد: پیش از این افراد برای پذیره نویسی برای اهدای سلول های بنیادی به تهران مراجعه می کردند که با راه اندازی دفاتر در برخی از استان ها از رفت و آمد افراد جلوگیری شده است، در حال حاضر در تهران نیز 4 مرکز اهداکنندگان سلول های بنیادی خونساز در بیمارستان دکترشریعتی، بیمارستان طالقانی، سازمان انتقال خون ایران و بیمارستان مرکز طبی کودکان فعال و پذیرش انجام می شود.