تهران با چهار «تهدید خفته» ناشی از «مخاطرات طبیعی بالقوه و توسعه ناموزون
شهر» دست به گریبان است که هر یک از آنها به تنهایی می‌تواند حادثه‌ای در
مقیاس وسیع‌تر از واقعه شهران را برای این کلان‌شهر رقم بزند.
به
گزارش دنیای اقتصاد، مطالعات سازمان زمین‌شناسی کشور درباره سطح آسیب‌پذیری
تهران در برابر حوادث غیرمترقبه، تهدیداتی به مراتب بزرگ‌تر از زمین‌لرزه
را شناسایی کرده که شامل «فرونشست زمین»، «زمین لغزش» و «سیلاب» می‌شود.این
مطالعه که بخش‌هایی از آن بر پایه گزارش سال 2014 شرکت «سوئیس ری»
-مشهورترین شرکت بیمه‌ای جهان که بخشی از بازار کار خود را به بیمه حوادث
طبیعی شهرها اختصاص می‌دهد- انجام شده است، تهران را یکی از خطرپذیرترین
شهرهای جهان و هم‌رتبه لس‌آنجلس معرفی می‌کند. تهران از میان 10 شهر به شدت
لرزه‌خیز جهان، در جایگاه ششم قرار گرفته طوری‌که 90 درصد از حدود 15
میلیون جمعیت ساکن در محدوده 11 هزار کیلومتر مربعی مجموعه شهری تهران، در
معرض خطر زلزله هستند.آنچه در حال حاضر بر نگرانی کارشناسان زمین‌شناسی
نسبت به سطح آسیب‌پذیری تهران افزوده است، تشدید «فرونشست زمین» در مناطق
جنوبی پایتخت و سرایت آن به محدوده مرکزی شهر است که در نقش «زلزله خاموش»
به «مکمل خطرناک برای زمین‌لرزه احتمالی» تبدیل شده است. میزان فرونشست
زمین در تهران نسبت به10سال پیش، حداقل 2 برابر شده و به 36 سانتی‌متر در
سال رسیده که این موضوع به‌دلیل سستی لایه‌های زیرین زمین و پوکی خاک ناشی
از برداشت آب‌های زیرزمینی، در حال حاضر «حد مقاومت» لرزه‌ای تهران را از 6
ریشتر به 5/ 4 ریشتر کاهش داده و عملا شهر را آسیب‌پذیرتر کرده است. گذشته
از خشکسالی‌های اخیر، تغییراتی که مدیریت شهری تهران در این سال‌ها در
مسیر روددره‌ها از طریق ساخت بزرگراه ایجاد کرده، پتانسیل کافی برای ادامه
فرونشست محسوب می‌شود. اختلال در طبیعت روددره‌ها ناشی از پروژه‌های
ترافیکی و عمرانی در شهر، امکان نفوذ و جذب آب‌های سطحی به زیر زمین را
محدود کرده است. از 43نوع مخاطره طبیعی ریز و درشت در جهان، 32 نوع آن در
شهرهای مختلف ایران جاری است، اما به‌رغم این میزان خطرپذیری در کشور، از
یکسو نرخ تلفات و خسارات ناشی از حوادث طبیعی در ایران برخلاف سایر کشورها،
در گذر زمان، رو به افزایش بوده -که این موضوع نشان‌دهنده عدم استفاده از
روش‌های مرسوم دنیا برای مقاوم‌سازی شهرها در برابر مخاطرات است- و از سوی
دیگر میزان تلفات طبیعی در ایران نسبت به کشورها، هیچ همخوانی با نسبت
جهانی جمعیت ایران ندارد.در گزارش سازمان زمین‌شناسی به شورای شهر تهران،
سه راهکار برای کاهش تهدیدهای پنهان پایتخت ارائه شده است. سازمان
زمین‌شناسی کشور زمین لرزه، زمین لغزش، سیلاب و فرونشست زمین را چهار تهدید
بالقوه برای پایتخت معرفی و اعلام کرد: تهدید فرونشست زمین به مثابه زلزله
خاموش برای شهر تهران است. سازمان زمین‌شناسی کشور از تحقیقات جدید خود در
خصوص مخاطرات زمین در شهر تهران رونمایی کرد. نتایج این تحقیقات نشان
می‌دهد با وجود آنکه در دیگر کشورها با استفاده از توان مهندسی این مخاطرات
و تهدیدات به حداقل رسیده در ایران و به‌خصوص تهران این روند به‌صورت
معکوس در حال طی شدن است.
تجربه متفاوت جهان و ایرانکارشناسان
سازمان زمین‌شناسی در تحقیقات خود به دو روند متفاوت در مخاطرات زمین
اشاره کرده‌اند. بر اساس این تحقیقات مخاطرات زمین‌شناسی جهان در قرن گذشته
به شدت افزایش یافته اما نکته جالب آن کاهش تعداد قربانیان و کشته‌شدگان
بوده است. روند معکوس کاهش قربانیان با وجود افزایش کمی میزان مخاطرات به
مدد ارتقا توان مهندسی در جهان بوده است. کشورها توانسته‌اند با استفاده از
تکنولوژی، روش‌های نوین و... شهروندان خود در برابر مخاطرات را مصون کنند.
با وجود این دستاورد در جهان، تجربه ایران مخالف این روند است. برابر
مطالعات سازمان زمین‌شناسی به‌دلیل بهره نبردن درست از طبیعت، افراد در
معرض خطر ایران به‌دلیل رشد جمعیت در حال افزایش است. این در حالی است که
تعداد افراد در معرض خطر در جهان روز به روز در حال کاهش است. به استناد
آمارهای سازمان زمین شناسی 43 مخاطره در جهان وجود دارد که زیست و زندگی را
برای ساکنان زمین با مخاطره روبه‌رو کرده است. همین موضوع سبب شده است با
وجود آنکه ایران یک درصد از وسعت و جمعیت جهان را داراست و انتظار می‌رود
یک درصد مرگ و میر در زمان زمین‌لرزه‌های بالای 10 هزار کشته جهان را داشته
باشد اما بررسی‌های مربوط به 50 سال گذشته نشان می‌دهد که معادل 30 درصد
مرگ و میرهای مربوط به زمین لرزه‌های با 10 هزار نفر کشته در جهان مربوط به
ایران بوده است.
32 مخاطره منطقه‌ای در ایرانبررسیهای
سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد از 43 نوع مخاطره طبیعی شناسایی شده در
جهان 32 پدیده در ایران رخ داده است. به‌واسطه همین نکته و ویژگی‌های زمین
شناختی اکثر مناطق کشور با نوعی از مخاطرات شناسایی شده روبه‌رو هستند.
برای نمونه 97 درصد شهرهای کشور در معرض خطر زمین لرزه و سیلاب هستند.
تحقیقات این سازمان حکایت از آن دارد که به‌طور تقریبی تمام مناطق کوهستانی
کشور را خطر زمین لغزش تهدید می‌کند. بیش از 300 دشت کشور در معرض خطر
فرونشست زمین براساس برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی است. این مخاطره در ادامه
خود را به شکل دیگر نشان داده است به‌دلیل کاهش منابع آب زیرزمینی و کاهش
رطوبت خاک پدیده گرد و غبار در سراسر کشور در حال گسترش است. در مجموع کاهش
منابع آبی، آلودگی آب‌ها، خاک‌ها و هوای کشور سلامت شهروندان ساکن ایران
را به خطر انداخته است.
5 تهدید اصلی جهان و ایرانیافتههای
دانشمندان در حوزه زمین‌شناسی محیط زیست از میان 32 پدیده مخاطره‌آمیز،
زمین‌لرزه، زمین لغزش، خشکسالی، سیلاب و فرونشست زمین را مهم‌ترین
پدیده‌های مخاطره‌آمیز جهان معرفی کرده است. در نقشه خطرپذیری جهان تنها
کشوری که مرزهای آن با رنگ قرمز پرخطر مشخص شده ایران است. این گونه معرفی
به منزله جدی بودن سطح مخاطرات در یک کشور است. تغییرات محیطی زمین در بخش
ایران گویای آن است که قسمت شمالی فلات ایران که به بلوک سیبری معروف است
در حال نزدیک شدن به فلات عربستان است؛ با توجه به قرار گرفتن ایران میان
این دو فلات پوسته زمین در ایران در حال گسله شدن است. اتفاقی که در صورت
نادیده گرفتن ایران را مستعد مواجه با پدیده‌های مخاطره‌آمیز فراوانی خواهد
کرد. به استناد آخرین بازنگری‌های صورت گرفته در نقشه مناطق پر خطر جهان
در سال 2010 ایران رتبه سوم را در میان 10 کشور پر خطر دارا است. به باور
کارشناسان زمین‌شناسی نکته قابل‌تامل در این میان سطح جمعیت در معرض خطر
ایران در مقایسه با جمعیت در معرض خطر چین و هند است. بنا بر این مقایسه
جمعیت در معرض خطر ایران 78 میلیون نفری با تعداد شهروندان در معرض خطر چین
و هند با بیش از یک میلیارد نفر جمعیت برابری می‌کند!.
تهران و گسل‌های پیدا و پنهاندر
میان مناطق خطرپذیر کشور مخاطرات شهر تهران به واسطه مرکزیت و سطح جمعیت
از اهمیت خاصی برخوردار است. مطالعات سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد: تهران
طی سال‌های اخیر تحت تاثیر تله‌های طبیعی شهر مورد توجه مهاجران قرار
گرفته و بی‌اندازه رشد و توسعه پیدا کرده است. به اعتقاد کارشناسان این
سازمان به‌دلیل منابع آب در تهران و مناطق اطراف آن جمعیت‌پذیری در طول
زمان بالا رفته است. حال آنکه این مناطق کوهستانی در معرض گسل‌های زیرزمینی
قرار گرفته‌اند. چشمه علی که مبنای توسعه شهری ری در پیش از 5 هزار سال
پیش بوده روی گسل ری قرار دارد. بنابراین منطقه‌ای مملو از گسل با رشد
انفجاری جمعیت روبه‌رو بوده است. بررسی‌های سازمان زمین‌شناسی در سال 63
نشان از گسل‌های فراوان در شهر تهران داشت. گسل شمال تهران، فشم، نیاوران،
راندگی محمودیه، داوودیه، گسل باغ فیض و... از جمله گسل‌هایی بودند که
تهران را در نوردیده‌اند. اما به‌دلیل پوشیده بودن شهر از ساختمان بخشی از
گسل‌ها کماکان ناشناخته مانده‌اند. سازمان زمین‌شناسی در اثبات دیدگاه خود،
به زمین لرزه طبس در سال 57 اشاره کرده است. براساس این مطالعات زمین لرزه
طبس در نقطه‌ای رخ داد که گسلی در آن منطقه شناسایی نشده بود. اما پس از
وقوع زمین لرزه بررسی‌ها وجود چین‌های در حال توسعه و چین‌های جوانی در
داخل پهنه طبس را تایید و این چین‌ها را عامل زمین لرزه طبس معرفی کرد. به
گفته کارشناسان سازمان زمین شناسی چنین پدیده‌ای در منطقه تهران نیز در حال
مشاهده است. در حال حاضر چین‌های جوان در حال شکل‌گیری یا افزایش هستند که
شاهدی بر گسل‌های پنهان در شهر تهران است که تاکنون در هیچ‌یک از
بررسی‌های علمی مربوط به خطر زمین لرزه شهر تهران به نمایش در نیامده است.
کارشناسان زمین‌شناسی با اشاره به وقوع ثبت آخرین زمین لرزه در تهران، از
توسعه ساخت و سازها در گسل‌های شناسایی شده انتقاد می‌کنند. این گروه
کارشناسی، راه شناسایی گسل را مشاهده عوارض در سطح زمین عنوان می‌کنند و
معتقدند: وقتی سطح زمین پوشیده می‌شود شناسایی گسل بسیار سخت می‌شود. به
گفته سازمان زمین شناسی با وجود این مشکل کارشناسان این سازمان با حفر
تراشه‌هایی در سطح تهران توانسته‌اند آثاری از گسل‌ها را شناسایی کنند.
مطابق با این بررسی تپه کوهک، تپه چیتگر شمالی، تپه برج میلاد دارای
گسل‌های فراوانی هستند، همچنین در کنار این مناطق تپه عباس آباد و تپه
لویزان بر روی گسل‌های وسیع قرار دارند.
مکمل خطرناک زلزلهشرکت
بیمه سوئیس ری به بررسی احتمال رخداد مخاطرات طبیعی در 616 شهر از
بزرگ‌ترین شهرهای دنیا پرداخته و مناطقی را که مستعد رخداد زمین‌لرزه،
سیلاب، توفان، گردباد وسونامی هستند دسته‌بندی کرده است. این شهرها مجموعا
25 درصد جمعیت دنیا را تشکیل می‌دهند. این شرکت در تحقیقاتی که در سال 2014
انجام داد تهران را یکی از پرخطرترین شهرهای جهان معرفی کرده است. شهری که
اصلا خطر سونامی ندارد اما به‌دلیل خطر زمین‌لرزه هم‌تراز شهر لس آنجلس
است که از خطر بالای سونامی رنج می‌برد. اما مکمل خطر زمین لرزه پدیده
زمین‌لغزش عنوان می‌شود. پدیده‌ای که در نقاط دارای اختلاف ارتفاع خود را
نشان می‌دهد. این پدیده با ساختمان‌سازی روی تپه‌ها، شیب‌ها و صخره‌ها به
تهدید جدی‌تری برای تهران تبدیل شده است، زیرا این ساخت و سازها روی
زمین‌لغزش‌های قدیمی بنا شده و این مناطق پتانسیل حرکت‌های دامنه‌ای وسیع
به سمت شهر تهران را دارد. کارشناسان زمین‌شناسی برای زمین‌لغزش یا رانش
زمین برخی نشانه‌ها را نیز معرفی می‌کنند. یکی از این نشانه‌ها ترکیب
سنگ‌های ریز و درشت روی یکدیگر است. در منطقه‌ای که چنین ترکیبی وجود داشته
باشد به منزله آن است که این منطقه مستعد بهمن سنگی است. گفته می‌شود یکی
از بیمارستان‌های تهران روی بهمن سنگی احداث شده است. از همین رو کارشناسان
تاکید دارند اختلاف ارتفاع 4 هزار متری قله توچال تا شهر و گسل تازه
شناخته‌شده میلاد می‌تواند سه برابر گسل شمال تهران خطرآفرین باشد.
سیلاب در کمین تهرانبخش
دیگری از تحقیقات سازمان زمین‌شناسی به تهدید سیلاب مربوط می‌شود.
کارشناسان این سازمان با اشاره به عبور روددره‌های فراوان از شهر تهران،
احداث برخی بزرگراه‌های شهری روی این روددره‌ها را یکی از بحران‌های اصلی
شهر تهران معرفی می‌کنند که به راحتی سیلاب بزرگی را برای پایتخت به ارمغان
خواهد آورد. یکی از مهم‌ترین ایرادات وارد به ساخت بزرگراه‌هایی همچون
همت، امام علی و چمران روی روددره‌ها، قطع روددره‌های 400 متری در ابتدای
بزرگراه و ایجاد کانالی دو متری برای عبور آب رودها از درون آن است. به
گفته کارشناسان قطعا حجم آبی که رودخانه از دره فرحزاد به سمت جنوب شهر
می‌آورد امکان عبور از لوله دو متری را در مواقع سیلابی نخواهد داشت. به
تعبیر دیگر شکل ایجاد برخی زیرساخت‌های ترافیکی خطرات سیلاب را فزاینده
می‌کند. به‌عنوان مثال رودخانه وسیعی که از دره اوین پایین می‌آید و تا
گیشا ادامه پیدا می‌کند به‌طور طبیعی در زمان سیلاب تحمل حجم آب اضافی را
نخواهد داشت بنابراین از مسیر اصلی خارج و وارد بزرگراه می‌شود و در پایین
دست منجر به انسداد تونل توحید خواهد شد. ازاین رو بهتر است تمامی
روددره‌های شهر تهران به یک سیستم هشداردهنده مجهز شوند تا در مواقع بحران
با بازگشایی بزرگراه‌ها و بستن تونل‌ها سیلاب را عبور داد. تحقیقات سازمان
زمین‌شناسی عبور جریان آب روددره‌ها از مسیر کانال‌های احداثی را دارای دو
خطر بالقوه برای شهر تهران دانسته است. از یکسو عبور آب رودخانه از درون
کانال، مانع از نفوذ آب به آبخوان‌های زیرزمینی می‌شود و از سوی دیگر تهران
به شهری نفوذناپذیر تبدیل می‌شود که امکان دسترسی اراضی کشاورزی جنوب شهر
به منابع آبی زیر زمینی را از بین می‌برد و تمامی اراضی کشاورزی قرارگرفته
در محدوده یافت‌آباد خشک می‌شوند. این بحران در محدوده رودخانه کن نیز وجود
دارد. عبور جریان آب این رودخانه از مسیر اتوبان تهران-کرج و نهایتا
قرارگیری در جوار یک معدن سبب می‌شود در مواقع بروز سیلاب آب این رودخانه
به درون معدن نفوذ کند و مشکلات بزرگ‌تری را شکل دهد.
زلزله خاموش تهرانیکی
از مهم‌ترین بحران‌های شهر تهران که مطابق با تحقیقات زمین‌شناسان در جنوب
شهر تهران در حال رخ دادن است پدیده فرونشست زمین است که از آن به عنوان
زلزله خاموش یاد می‌شود. خروج آب‌های زیرزمینی و جایگزین نشدن دوباره آنها
با آب باران یکی از مهم‌ترین عوامل بروز این پدیده است. براساس بررسی‌های
انجام‌شده در سال 84، بالاترین میزان فرونشست زمین در تهران معادل 17 سانتی
متر در سال بود اما تکرار این مطالعات در سال 89 عدد متفاوتی از میزان
فرونشست زمین در شهر تهران را نشان داد. مطابق با بررسی‌های سال 89 عدد
پدیده فرونشست زمین در تهران به یک میلی متر در روز یا 36 سانتی متر در یک
سال رسیده است. این در حالی است که بالاترین نرخ فرونشست در جهان متعلق به
شهر مکزیکوسیتی است که معادل 32 سانتی متر در سال است، بنابراین اگر پدیده
فرو نشست با سرعت کنونی در پایتخت کشور ادامه داشته باشد به این معنی است
که رکورد فرونشست زمین در جهان شکسته می‌شود. ترک دیوارهای برخی خانه‌ها از
جمله نشانه‌های بروز این پدیده است که سبب می‌شود هنگام وقوع زلزله آسیب
بیشتری به ساختمان‌های شهری وارد شود. در این صورت برخلاف 30 سال پیش که
بروز زلزله با قدرت بالای 6 ریشتر برای تهران تهدید جدی محسوب می‌شد با
چنین پدیده‌ای وقوع زمین‌لرزه بالای 5/ 4 ریشتر برای شهر خطر جدی خواهد
بود. اما تازه‌ترین بررسی‌های سازمان زمین‌شناسی کشور از نفوذ پدیده
فرونشست از جنوب تهران به سمت مناطق مرکزی خبر می‌دهد. از این رو از محدوده
خیابان انقلاب به سمت جنوب تهران که با پدیده خانه‌های ریزدانه مواجه
هستیم همراستا با احداث فاضلاب شهری و ممنوعیت ورود آب به سفره‌های آب
زیرزمینی بر وسعت پدیده فرونشست زمین افزوده می‌شود.
سه راهکار کاهش خطرکارشناسان
سازمان زمین‌شناسی در کنار معرفی این خطرات سه راهکار مقابله و کاهش
آسیب‌های ناشی از بحران‌های طبیعی شهر تهران را تشریح کردند. راهکار نخست
فاصله گرفتن از منشأ خطر است. به این معنی که نقطه‌ای از زمین که لرزه‌خیز و
پرخطر شناخته شده است زیربنای اولیه ساخت شهرها قرار نگیرد. یا آنکه دوری
از خطر سیلاب به راحتی با تعیین پهنه‌های سیلابی امکان‌پذیر است. دومین
راهکار مقاوم‌سازی است. کارشناسان زمین‌شناسی معتقدند فارغ از اینکه گسل‌ها
در کجای شهر تهران قرار گرفته‌اند هر جای تهران یک گسل لرزه‌ای ایجاد کند
برای همه پهنه‌های شهری می‌تواند خطرناک باشد. اگر زمین لرزه‌ای با قدرت 7
ریشتر ایجاد شود تا وسعت 100 کیلومتری آن می‌تواند خطر جانی ایجاد کند. به
همین دلیل نظارت مناسب بر کیفیت ساخت‌وسازهای شهری و نوسازی مناسب خانه‌های
فرسوده از مهم‌ترین اقداماتی است که با اجرای آن می‌توان امیدوار بود که
شهر برای رخدادهای غیرقابل پیش‌بینی آمادگی بیشتری دارد. گسترش استفاده از
صنعت بیمه به‌ویژه برای ارتقای ایمنی ساختمان‌ها نیز آخرین راهکار کاهش
آسیب‌های ناشی از بحران‌های طبیعی شهری است.
