با آغاز دوران رونق کاریکاتور در ایران از دهه‌ی ۷۰، کاریکاتورهایی با موضوعات سیاسی و اجتماعی به نشریات ایران راه پیدا کردند و در مواردی هم با نگاه تند و انتقادی خود و برنتابیدن نقدشوندگان منجر به تعطیلی نشریه و روزنامه شدند. کاریکاتورهای دو روزنامه‌ی «شرق» و «مغرب» از معروف‌ترین طرح‌هایی هستند که باعث ایجاد جنجال و تعطیلی این روزنامه‌ها شدند.
کاریکاتور مطبوعاتی در ایران مهجور مانده است
جواد علیزاده، کاریکاتوریست و فعال مطبوعاتی درباره‌ی کارتون مطبوعاتی و وضعیت آن در کشور به ایسنا گفت: من معتقدم پایه و اساس کاریکاتور، ژورنالیسم و مطبوعات است. کارتون مطبوعاتی با نگرش انتقادی خود روحیه‌ی نقد را در جامعه ترویج می‌کند. در واقع می‌توان هنر کاریکاتور را مروج دموکراسی و آزادی بیان در جامعه تلقی کرد، اما به دلیل تحمل کم افراد به انتقادها در رسیدن به هدف اصلی کاریکاتور با مشکل مواجه شده‌ایم.
او افزود: از زمان انقلاب تاکنون مسئولان نگاهی توام با مدارا به کاریکاتور داشته‌اند ولی چون قانون کپی رایت رعایت نمی‌شود و حق‌الزحمه‌ها هم بسیار پایین است، کاریکاتوریست‌ها با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند.
علیزاده درباره‌ی مشکلات هنرمندان کاریکاتوریست در ایران اظهار داشت: یکی از مهم‌ترین مشکلات کاریکاتوریست‌ها نداشتن انجمن صنفی است. خانه‌ی کاریکاتور هم به عنوان یک نهاد آموزشی فعالیت می‌کند و توجهی به مسائل صنفی هنرمندان ندارد. در سال‌های گذشته گرایش‌ها بیشتر به سمت کاریکاتور جشنواره‌ای بوده است و هنرمندان هم بیشتر به خاطر جایزه در جشنواره‌ها شرکت می‌کنند. به همین دلیل وضعیت کاریکاتور در زمینه‌ی کارتون نمایشگاهی و جشنواره‌ای، رتبه‌ی خوبی در جهان دارد، اما در کاریکاتور مطبوعاتی هنوز به جایگاه ویژه‌ای نرسیده‌ایم.
این کاریکاتوریست ادامه داد: در دنیا توجه به کاریکاتور و پیشرفت آن را از کار در مطبوعات داخلی شروع می‌کنند، اما در کشور ما مشوق‌هایی مثل دولت، وزارت ارشاد و خانه‌ی کاریکاتور تمام توجه خود را به کاریکاتور جشنواره‌ای اختصاص می‌دهند. ای کاش می‌توانستیم در کنار فعالیت‌های جشنواره‌ای و حضور در فستیوال‌ها در زمینه‌ی کاریکاتور بومی، ملی و انتقادی هم پیشرفت داشته باشیم.
علیزاده همچنین به تاثیرگذاری کاریکاتورهای مطبوعاتی در مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه اشاره و خاطرنشان کرد: هنر کاریکاتور در سطح کلان در دنیا تاثیرگذار است. طرح‌های طنز و انتقادی که در مطبوعات به چاپ می‌رسند به دست رهبران سیاسی کشورها می‌رسد و آنها با مشکلات و موضوعات روز جامعه که مردم با آنها درگیر هستند، آشنا می‌شوند. اما کاریکاتورهای جشنواره‌ای که در گالری‌ها به نمایش درمی‌آیند مخاطبان محدودی دارند و از تاثیرگذاری طرح‌های مطبوعاتی برخوردار نیستند.
هر نهاد و گروه یک هاله‌ی تقدس به دور خود کشیده است
بهمن عبدی، طراح و کاریکاتوریست نیز در گفت‌وگو با ایسنا به جایگاه این هنر در ایران اشاره و اظهار داشت: هنر کاریکاتور در ایران، نسبت به گذشته جایگاه بهتری پیدا کرده است. منتها این جایگاه به دلیل حضور هنرمندان و درخشش آنها در جشنواره‌های بین‌المللی است. متاسفانه کاریکاتور در مطبوعات در چند سال اخیر پسرفت داشته و در چند برهه‌ی زمانی دچار فراز و نشیب شده است.
او همچنین عنوان کرد: جدی‌ترین مشکل کاریکاتوریست‌های ما این است که نمی‌توانند به راحتی انتقاد کنند. نه تنها در مسائل سیاسی، بلکه در موضوعات اجتماعی هم هر نهاد و گروه یک هاله‌ی تقدس به دور خود کشیده و اجازه‌ی نفوذ و انتقاد و اعتراض را به هنرمند نمی‌دهد. هر طرحی که کشیده می‌شود، عده‌ای به سرعت جبهه می‌گیرند و عکس‌العمل نشان می‌دهند.
عبدی افزود: با این‌که هنر کاریکاتور بیشترین افتخار را برای هنرهای تجسمی کسب کرده، اما کمترین انعکاس را در مطبوعات و رسانه‌هایی مانند رادیو و تلویزیون داشته است. هنرمندان کاریکاتوریست ما در خارج از کشور بیشتر از ایران شناخته شده هستند، تا جایی که اگر در جشنواره‌هایی کاریکاتوریست‌های ایرانی نباشند آن جشنواره مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
این کاریکاتوریست همچنین درباره‌ی حضور پررنگ کاریکاتوریست‌های ایرانی و تاثیر هنر آنها در جشنواره‌های بین‌المللی گفت: رقابت با کاریکاتوریست‌های ایرانی به دلیل قدرتی که در این هنر دارند مشکل است و حضور هنرمندان ما به جشنواره‌های خارجی اعتبار می‌بخشد. برای حمایت از این هنرمندان باید قوانینی را که عرصه را برای آنها تنگ کرده طوری تغییر داد که به نفع آنها باشد و عرصه را برای فعالیت و حضورشان فراهم کند.
اولین کاریکاتورها در دنیا چگونه شکل گرفتند؟
کاریکاتور در واقع نوعی نقاشی و طرح از یک سوژه‌ی خاص است که به صورت طنزآمیز و اغراق شده به یک سوژه می‌پردازد. کاریکاتور اگرچه در قالب طنز طراحی می‌شود، اما نوعی هنر انتقادی تلقی می‌شود. کاریکاتور از واژه‌ی ایتالیایی «کاریکاره» به معنای جریمه و توبیخ کردن گرفته شده است. در گذشته مهم‌ترین بخش یک کاریکاتور صورت آن بود و نقاشانی مانند آلبرشت دورر و لئوناردو داوینچی، کاریکاتورهایی طراحی می‌کردند که دارای صورت‌هایی بزرگ و اغراق شده بودند.
هنر کاریکاتور با تاکید بر جنبه‌ی انتقادی آن در قرن ۱۷ میلادی توسط شخصی به نام آگوستینو کاراچی در ایتالیا پایه‌گذاری شد. او برای سرگرمی خود و دوستانش، از چهره‌های واقعی تصاویر کمیک می‌کشید. پس از او ویلیام گراث، نقاش انگلیسی دست به کشیدن کاریکاتورهایی از موضوعات اجتماعی روز زد. او در واقع پیشرو هنرمندان کاریکاتوریست در انگلستان بود و هنرمندان دیگر این کشور تا مدت‌ها برای نمایش زشتی‌ها به زبان طنز و انتقاد از وضع موجود، از سبک کاری او تقلید می‌کردند.
در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نشریات تخصصی کاریکاتور راه افتادند و آلمان یکی از پیشگامان این عرصه بود. یکی از مشهورترین آنها نشریه‌ای به اسم «بولداگ» (سگ گردن کلفت آلمانی) بود که معمولاً نازی‌ها را مسخره می‌کرد. با این حال کاریکاتور هنری در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم و در فرانسه اوج گرفت.
رونق کاریکاتور در ایران با نشریه‌ی «ملانصرالدین»
کاریکاتورها از زمانی که رونق گرفته و هنرمندان زیادی به کار در این عرصه پرداختند، جایگاه ویژه‌ای در مطبوعات و نشریات دنیا پیدا کردند. در اکثر روزنامه‌ها و مطبوعات مطرح دنیا، صفحه‌ی خاصی را به چاپ کاریکاتور اختصاص می‌دهند و این صفحه مخاطبان خاص خود را دارد. در گذشته از کاریکاتور و طرح‌های کمیک برای خندان مخاطبان روزنامه‌ها و ایجاد یک صفحه‌ی فکاهی در نشریه استفاده می‌شد، اما با گذشت زمان و با پی بردن به پتانسیل این طرح‌ها برای بیان دیدگاه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، از آنها به عنوان یک حربه‌ی انتقادی استفاده شد.
تحولات اجتماعی بر رشد این هنر تاثیر مستقیم دارد. کاریکاتور در ایران در دهه‌های مختلف و همگام با این تحولات رشد کرده است. یکی از اولین نشریات طنز و کاریکاتور که در دوران قاجار و در آستانه‌ی انقلاب مشروطه در قفقاز به چاپ می‌رسید، نشریه‌ی «ملانصرالدین» نام داشت که بعدها نام جشنواره‌ای شد که هم‌اکنون در کشور ترکیه برگزار می‌شود. با انتشار این نشریه نخستین کاریکاتورها با موضوعات سیاسی و اجتماعی به مطبوعات ایران راه یافتند. کاریکاتورهای مطبوعاتی که در هفته‌نامه‌ی «ملانصرالدین» چاپ شدند، به سرعت از سوی مردم با استقبال مواجه شدند.
دوران رونق کاریکاتور در ایران با آغاز انقلاب اسلامی شکل گرفت. در این دوره بیشتر نشریات و روزنامه‌ها، کاریکاتورهایی را با موضوع شاه و اطرافیان او منتشر می‌کردند. پس از پایان جنگ و در دهه‌ی ۷۰ تحول بزرگی در این هنر به وجود آمد و نشریاتی آغاز به کار کردند که منحصرا جنبه‌ی طنز داشتند که کاریکاتورها سهم مهمی در تصویرسازی آنها داشتند. از این نشریات می‌توان به «گل‌آقا»، «کیهان کاریکاتور» و مجله‌ی «طنز و کاریکاتور» اشاره کرد.
همچنین برگزاری جشنواره‌های متعدد با موضوع کاریکاتور و تاسیس خانه‌ی کاریکاتور به عنوان یک نهاد تخصصی برای آموزش و پرداختن به این هنر، از اتفاقاتی بود که باعث رونق این هنر انتقادی شدند.
«خانه‌ی کاریکاتور ایران» به عنوان تنها مرکز تخصصی کاریکاتور در ایران، در سال ۱۳۷۵ توسط مسعود شجاعی طباطبایی بنیانگذاری شد. این مرکز که زیرمجموعه‌ی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران است، با هدف شناسایی، مهارتآموزی و سازمان‌دهی کاریکاتور و کارتون (پویانمایی) در ایران و پشتیبانی از کاریکاتوریست‌ها و علاقه‌مندان کاریکاتور و معرفی آثار آنان در ایران و جهان فعالیت خود را آغاز کرد؛ و به سرعت تبدیل به مرکز اصلی کاریکاتور ایران شد. از جمله فعالیت‌های خانه کاریکاتور ایران برگزاری کلاس‌های آموزش کاریکاتور و نمایشگاه‌های کاریکاتور است. نشریه‌ی تخصصی این مرکز با عنوان «ایران کاتون» نیز به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر می‌شود.
امروزه «کاریکاتور» به عنوان بخشی از هنر طراحی و نقاشی، در زمره‌ی هنرهای تجسمی قرار می‌گیرد. هنری که برای انتقاد و اعتراض به یک موضوع خاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، با به کارگیری طنز و اغراق در طراحی سوژه، به عنوان یک هنر اعتراضی و انتقادی شناخته می‌شود. این هنر در ایران رشد قابل توجهی داشته است و هنرمندان کاریکاتوریست ایرانی در سال‌های گذشته در جشنواره‌های بین‌المللی در جایگاه بهترین‌های این هنر قرار داشته‌اند.
