در یک نوع تقویم هجری قمری موسوم به قراردادی، ماه‌ها یکی در میان 29 و 30 روزه هستند. این نوع تقویم برای بررسی‌های تاریخی و تقریبی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد ولی در هیج یک از کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
ملاک آغاز ماه قمری
مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در
شامگاه بیست‌ونهمین روز ماه رویت شود، آن ماه به پایان رسیده و فردا، روز
اول ماه بعد است؛ ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز بیست‌ونهم رویت نشد ماه
30 روزه است. آنچه در اینجا اهمیت دارد، پیش بینی وضعیت رویت پذیری هلال
ماه در روز بیست‌ونهم و رویت آن است. از آنجا که کارشناسان تقویم سالیانه
را یک سال قبل استخراج می‌کنند، می‌بایست با توجه به مشخصه‌های نجومی هلال
ماه به پیش‌بینی ابتدای ماه قمری بپردازند. این بحث از نظر تقویمی و نجومی
در تمام ماه‌ها وجود دارد ولی به دلیل اهمیت مذهبی برخی ماه‌ها بخصوص رمضان
و شوال، این مسئله مورد توجه عموم قرار می‌گیرد. برای آن‌که از عوامل
نجومی موثر بر رویت هلال ماه بیشتر بدانید،
عوامل نجومی موثر در رویت هلال ماه
در نگاه اول واضح است که هر چه مدت زمان گذشته از مقارنه (سن هلال) بیشتر باشد، رویت آن آسان‌تر است. با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و جدایی زاویه‌ای آن افزایش یابد و در نتیجه سطح درخشان(فاز) آن نیز بیشتر میشود. عوامل مختلف دیگری نیز در رویت هلال ماه موثرند که به چند مورد آن اشاره میشود:
ارتفاع هلال: ارتفاع ماه از افق، زاویه‌ی بین افق و ماه و یکی از مشخصه‌های تأثیرگذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن کاهش می‌یابد. علاوه بر این حتماً توجه کرده‌اید که در نزدیکی افق گرد و غبار بیشتری وجود دارد که می‌تواند موجب محو شدن هلال ماه شود. بنابراین هر چه ارتفاع هلال بیشتر باشد، رویت آن آسان‌تر است.
مدت مکث : هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می‌کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می‌گویند. اگر مدت مکث منفی باشد به معنی آن است که ماه زودتر از خورشید غروب می‌کند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریک‌تر میشود و امکان رویت فراهم میشود.
ضخامت بخش میانی: هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت را دارد و هر چه به سمت لبه‌های هلال حرکت کنیم از ضخامت آن کاسته میشود. منظور از ضخامت میانی هلال ماه، پهنای بخش میانی کمان هلال است که بر حسب دقیقه قوسی بیان میشود. هر60 دقیقه‌ی قوس برابر 1 درجه است. طبیعی است که هر چه جدایی زاویه‌ای هلال بیشتر باشد، ضخامت کمان هلال نیز بیشتر خواهد بود.
فاز ماه: ماه در یک دوره چرخش خود به دور زمین، از دید ناظر زمینی به شکل‌های متفاوتی دیده میشود و میزان سطح روشن آن تغییر می‌کند. به نسبت سطح روشن ماه به کل سطح آن، فاز ماه گفته میشود. معمولاً فاز ماه را بر حسب درصد بیان می‌کنند.
رکوردهای رویت هلال ماه
در بسیاری از رشته‌های علمی
و ورزشی، شکستن رکوردهای مختلف به یکی از عوامل ایجاد هیجان و همچنین
پیشرفتِ آن رشته تبدیل شده است، جالب اینجاست که در مبحث رؤیت هلال ماه نیز
رکوردهایی وجود دارد.
رکوردهای هلال ماه به بحرانی‌ترین میزان مشخصه‌های تأثیرگذار هلال در لحظه رؤیت گفته میشود. یکی از روش‌های اوّلیه بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه، مقایسه مشخصه‌های نجومی هلال با مقادیر حدّی یا همان رکوردهاست. اگر مشخصه‌های نجومی مؤثر در رؤیت هلال وضعیت بهتری از رکوردها داشته باشند، می‌توان ادعا کرد که در صورت تحقّق شرایط مناسب یک رصدگر با تجربه قادر به رؤیت آن خواهد بود.
معیار آغاز ماه قمری در ایران
در کشور ما تقویم
هجری قمری در کنار تقویم هجری خورشیدی معتبر دانسته شده و مناسک مذهبی به
این تقویم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمی استخراج تقویم در کشورمان،
شورای مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است. این شورا برای استخراج
تقویم قمری از نظر فقهی مقام معظم رهبری بهره می‌برد.
از نظر مقام معظم رهبری، رویت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دو چشمی و تلسکوپ مانعی ندارد. همچنین اگر کارشناسان علم نجوم بر عدم رویت‌پذیر بودن یک هلال توافق داشته باشند، نظر آنها کافی است. در سال‌های اخیر، ایشان رویت هلال در روز را نیز پذیرفته‌اند که این مسئله موجب ایجاد حوزه جدیدی در رویت هلال شده است.
ستاد استهلال مقام معظم رهبری در تمام ماه‌های قمری سال فعال بوده و گروه‌های رصدی مجهز را برای رویت اعزام می‌کند. اعضای گروه‌های رصدی این ستاد معمولاً از جوانان متخصص و معتمد در استان‌های مختلف کشور هستند که به صورت داوطلبانه در این کار مشارکت می‌کنند. اما در برخی ماه‌های خاص مانند رمضان و شوال، این تلاش‌ها مورد توجه رسانه‌ها قرار می‌گیرد و اخبار آن به گوش عموم مردم می‌رسد.
وضعیت رویت پذیری هلال ماه شوال 1434 هجری قمری در ایران
بر اساس محاسبات، زمان مقارنه ماه و خورشید در ساعت 2:21 روز چهارشنبه 16 اَمرداد 1392 (به وقت ایران) رخ داد.
جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید در غروب روز چهارشنبه 16 مراد حدود 9 درجه است، اما در بخش شمالی کشورمان ماه زودتر از خورشید غروب می‌کند؛ درحالی‌که در جنوب کشور، هلال ماه بعد از خورشید غروب می‌کند. بهترین شرایط رصدی در جزیره سیری اتفاق می‌افتد که ارتفاع ماه در زمان غروب خورشید حدود 1 درجه و مدت مکث حدود 6 دقیقه است. این وضعیت به گونه‌ای است که حتی با تلسکوپ‌های مجهز نجومی امکان رویت چنین هلالی وجود نخواهد داشت.
|
مشخصات نجومی هلال ماه شوال 1434 در غروب 16 اَمرداد 1392 برای شهرهای ایران |
|||||
|
نام شهر |
جدایی زاویه‌ای (درجه) |
مدت مکث (دقیقه) |
ضخامت (دقیقه قوسی) |
سن هلال (ساعت) |
فاز (در صد) |
|
تهران |
9.61 |
1- |
0.21 |
17.68 |
0.71 |
|
اصفهان |
9.52 |
1.5 |
0.21 |
17.59 |
0.70 |
|
شیراز |
9.41 |
4 |
0.20 |
17.27 |
0.69 |
|
اهواز |
9.60 |
2.5 |
0.21 |
17.84 |
0.72 |
|
بندرعباس |
9.26 |
5 |
0.19 |
17.14 |
0.68 |
|
زاهدان |
9.20 |
3 |
0.19 |
16.89 |
0.66 |
|
* محاسبات در زمان غروب خورشید به صورت راصد مرکزی انجام شده است. |
|||||
بنابراین در شامگاه 16 اَمرداد 1392(29
رمضان 1434) رویت هلال حتی با تلسکوپ نیز میسر نخواهد بود. علاوه بر این در
روشنایی روز و زمانی که ماه و خورشید در ارتفاع بالایی از افق قرار دارند،
جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید کمتر از 9 درجه است که این مقدار از بهترین
رکوردهای رویت هلال با تلسکوپ در روز نیز کمتر است بنابراین رویت هلال ماه
شوال در روز چهارشنبه 16 اَمرداد 1392 بسیار بعید به نظر می‌رسد و بر این
اساس ماه رمضان امسال در ایران، 30 روزه پیش‌بینی میشود.
وضعیت رویت پذیری هلال ماه شوال 1434 هجری قمری در عربستان
در
شامگاه 16 اَمرداد در شهر مکّه، ماه چند دقیقه بعد از خورشید غروب می‌کند و
به همین دلیل در تقویم ام‌القری عربستان، اول ماه شوال برابر پنج‌شنبه17
اَمرداد اعلام شده است. همان‌طور که در نقشه رویت‌پذیری هلال ماه در روز
چهارشنبه 16 امرداد (پایین) می‌بینید، این هلال در زمان غروب خورشید (چه با
چشم غیرمسلح و چه با تلسکوپ) قابل رویت نیست؛ اما اگر به هر دلیلی روز
پنج‌شنبه در عربستان عید فطر اعلام شود احتمالاً کشورهای حاشیه خیلج فارس و
برخی کشورهای دیگر(مانند افغانستان و آذربایجان و...) به تبعیت از
عربستان، عید فطر را در همان روز اعلام خواهند کرد.
توضیح: در این نقشه می‌توانید وضعیت رویت‌پذیری هلال ماه را در غروب چهارشنبه 16 امرداد 1392 / 7 آگوست 2013 / 29 شعبان 1434 برای سراسر زمین ملاحظه کنید. رنگ‌های به کار رفته، وضعیت هر منطقه را از نظر چگونگی رویت هلال نشان می‌دهد که توضیح آن در راهنمای نقشه آمده است. برای مشاهده نقشه در ابعاد بزرگ،
*کارشناس مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
