درمجموع طی سالیان گذشته ۱۷۲ سد به ظرفیت ۵۱۷۶۵ میلیون مترمکعب در کشور با اهداف مختلف از جمله تامین شرب و ذخیره آب برای مصارف کشاورزی و صنعتی و تولید برق به بهره‌برداری رسیده است.
اما به رغم توسعه سدسازی در ایران در دهه های اخیر، به دلیل اثرات منفی سدها بر روی محیط زیست و اجتماعی شماری از کشورهای توسعه یافته از دهه 70 به بعد دیگر نه تنها سدی نمی سازند بلکه به جمع کردن و برچیدن سدهای خود به قیمت های بسیار گزاف پرداخته اند تا اثرات منفی آنها بر محیط زیستشان را بزدایند .
مطابق با آمار وزارت نیرو، وجود 672 سد مورد بهره برداری، 537 مورد در حال مطالعه و 146 سد در حال ساخت نشان از نگرانی هایی دارد که به لحاظ زیست محیطی و اجتماعی جای تامل دارد.
از جمله موضوعاتی که سبب مخالفت با سدسازی در کشور بوده است بر هم خوردن اکوسیستم، زیر آب رفتن مناطقی وسیع و مهاجر شدن ساکنان آنجا، زیر آب رفتن آثار تاریخی، عدم تأمین حقابه برای شهرهای پایین دست سد بوده است اما در عین حال تولید برق، کنترل سیلاب و ذخیره سازی آب چنان با اهمیت است که پروژه‌های سدسازی را همچنان جذاب می‌کند.
گرچه ابعاد زیست محیطی سدها به رغم برخی مزایای آنها، به وضوح بر همگان آشکار است اما بیش از اثرات زیست محیطی، این تغییرات اجتماعی در مناطق است که بحران جدی را در سال های پیش رو به عنوان منبع برخی از معضلات اجتماعی معرفی کرده و متاسفانه به دلیل روند آرام و ناملموس خود از نظرها پنهان مانده است.
**تغییرات اقلیمی و از بین رفتن گونه های نادر جانوری
با احداث سد بر روی یک رودخانه در یک جانمایی درست به لحاظ مهندسی، جریان آب از یک نقطه به نقطه دیگر با توقفی چشمگیر روبرو می شود. به دلیل ایجاد مخزن سد، حجمی از آب به طور روز افزون ذخیره می گردد که توجیهات اقتصادی نظیر تولید برق آبی، کشاورزی و تامین آب شرب را در پی دارد. اما در مقابل غالب زمین های وسیع و بعضا حاصلخیز که محل سکونت افراد بومی و پناهگاه جانداران فراوان است، با آغاز فرایند آبگیری و بالا آمدن سطح آب، به زیر آب رفته و ساکنان منطقه نیز ناگزیر به تخلیه هستند. تغییرات اقلیمی که در اثر دستکاری بشر در طبیعت رخ می دهد، از بین رفتن گونه های نادر جانوری را در پی دارد که طی میلیون ها سال با شرایط منطقه تکامل یافته و اکوسیستم منطقه را شکل می دهند.
مسدود کردن مسیر مهاجرت گونه هایی از ماهیان آزاد به بالا دست رودخانه ها جهت تخم ریزی و تولید نسل و تاثیرات چرخه اکو سیستم، نمونه هایی از این دست هستند که متاسفانه با ایجاد سدها در کشور اتفاق افتاده و انقراض این گونه جانوری را به خصوص در حوزه آبریز خزر غیر قابل کتمان ساخته است.
**مهاجرت اجباری و آغاز حاشیه نشینی
نکته اصلی که در ساخت و بهره برداری از سد ها ایجاد می شود، تغییرات اجتماعی است که با آشکار شدن آن اتفاقاتی را برای جامعه رقم می زند که حتی با صرف هزینه های هنگفت مالی و گذشت زمان نیز نمی توان جبران مافات نمود.
بنابر گزارش کمیسیون جهانی سدها(Commission on dams) در سال 2015، سوای از هزینه های زیاد جهت ایجاد مخزن، سدهای ایجاد شده موجب جابجایی و کوچ اجباری بیش از 100 میلیون نفر در جهان شده اند.
برای مثال در ایران با ساخت سد کارون3 در منطقه بختیاری 63 پارچه آبادی عرصه و اراضی خود را از دست داده و ساکنان این روستاها برای امرار معاش به اهواز و اصفهان سرازیر شدند. کوچ اجباری در صورت عدم توجه و پیش بینی برنامه های مشخص اجتماعی و اقتصادی توسط مسوولان، آغاز بحران های اجتماعی است.
**انزوای درون گروهی و ایجاد مشاغل کاذب
بنابر نظر کارشناسان، جمعیت مهاجر بدون برنامه نسبت به اسکان و اشتغال با سرمایه اندک اقتصادی وارد شهرهای بزرگ می شود که این سرمایه اندک مالی به همراه سرمایه بسیار ناچیز فرهنگی در برقراری ارتباط با جامعه مقصد مسائلی جدی را رقم می زند. نداشتن مهارت لازم شغلی برای تصدی شغل های مورد نیاز شهرهای بزرگ، از جمله آسیبی است که پس از انزوای درون گروهی رخ داده و ایجاد مشاغل کاذب و فصلی نظیر کارگران ساختمانی و دست فروشی را در پی دارد.
البته باید در نظر داشت این موارد خوش بینانه ترین حالت ممکن است که می توان برای خیل عظیم مهاجران با مهارت های فنی پایین متصور شد. انزوای درونی آن ها به همراه عدم مکان یابی درست و پیش بینی شده جهت سکونت، در غالب اوقات آن ها را به سمت سکونتگاه های غیر رسمی و حاشیه ای می راند. معضلی به نام حاشیه نشینی که با ورود مهاجران جدید، بر شدت آن افزوده و مامنی برای انواع آسیب های اجتماعی نظیر دزدی و توزیع مواد مخدر و ... را در پی دارد.
شاید بتوان گفت این موارد نیز با صرف زمان و هزینه های مالی قابل حل باشد، اما بزرگتر از آن، معضل رشد نسلی از این مهاجران است که در شهرهای بزرگ، بدون هیچ تصوری از تاریخچه هویتی شان، در حال شکل گیری است. نداشتن حافظه تاریخی و هویت مشترک بحرانی است که با بازتولید آن توسط فرزندان نسل های بعدی مهاجرین، آبستن موارد بی شماری از آسیب های اجتماعی و فرهنگی در آینده خواهد بود و به قول محمد فاضلی به دلیل تک عاملی اندیشیدن درباره همه پدیده های پیچیده و غلبه نگاه فنی بر مسائل اجتماعی بسیار خطرناک است.
ضرورت تجدید نظر در ساخت و ساز سدهای کشور
تغییر در روند طبیعی محیط زیست و به تبع آن ایجاد سکونتگاههای غیررسمی با توجه به گسیختگی و ترکیب نامناسب روابط اجتماعی و مشکلات اقتصادی، بستری نامناسب برای وضع موجود و آینده شهرها هستند، که ضرورت تجدید نظر در زمینه ساخت سد و ساماندهی مناطق حاشیه ای را با توجه مطالعات اجتماعی دقیقتر و کاربردی تر، بیش از پیش نمایان می کند.
البته باید در نظر داشت اگر تغییرات به سمت بهبود شرایط فعلی باشد، جامعه با توسعه پایدار، تعادل زیست محیطی، بیولوژیک و رونق اقتصادی روبرو خواهد شد. اما این تحولات همواره مثبت نیستند. بنابراین، اثرات ناسازگار زیست محیطی و اجتماعی ظاهر خواهد شد. این پیامدهای نامناسب باعث از دست دادن سرمایه های ملی می گردد و هزینه زیادی را به جامعه برای کنترل عواقب مخرب تحمیل می کند که با تصویب و پیگیری دقیقتر قوانین و مقررات مربوط به ارزیابی اثرات اجتماعی، انتظار می رود که احداث سد با توسعه پایدار و سیاست حفاظت محیط زیست همسو گردد.
منبع: ایرنا
