به گزارش ایران اکونومیست؛ چهل سال تلاش در حوزه سلامت کشور سبب شده از میانگین شاخص‌های سازمان بهداشت جهانی وضعیت بهتری داشته باشیم.
یکی از شاخص‌های مهم برای سنجش میزان توسعه یافتگی و رفاه مردم، بررسی وضعیت بهداشت، درمان و سلامت مردم است؛ براساس آمارهای رسمی، بخش بزرگی از شهرها و روستاهای کشور در آستانه انقلاب اسلامی محروم از پزشک و امکانات بهداشتی بودند و در این میان زنان و کودکان سهم بیشتری از این محرومیت داشتند.
این روزها در حالی از خودکفایی در بهداشت، درمان و گسترش صنعت توریسم درمانی در ایران صحبت می‌شود که حدود چهار دهه قبل، ضعف قابل توجه زیرساخت‌های پزشکی و کمبود شدید پزشک در کشور، عرصه را برای جولان پزشکان هندی و پاکستانی که حتی زبان مردم را نمی‌فهمیدند، باز کرده بود و علاوه بر مرگ و میر بالای کودکان و زنان و مردان ایرانی تحت تأثیر بیماری‌هایی همچون سل، اسهال، دیفتری، کزاز سالانه میلیاردها دلار هم ارز برای اعزام بیماران به خارج صرف می‌شد.
در اوایل انقلاب زیرساخت‌های پزشکی کشور هم ضعف قابل توجهی داشتند. در چنین شرایطی بود که در 31 شهریورماه سال 1359 جنگ هم علیه کشورمان آغاز شد. جنگ تحمیلی هرچند که تهدید بزرگی برای کشور بود، اما فرصتی را ایجاد کرد تا شبکه عظیمی برای امدادرسانی به مجروحین جنگ ایجاد شود، در عرصه تربیت پزشک و تحول در بهداشت و درمان هم گام بردارد. بر همین اساس هم بود که بنا بر اعلام مسوولان سازمان جهانی بهداشت در آن زمان، جنگ تحمیلی ایران از معدود یا حتی شاید تنها جنگی بود که در آن اپیدمی بیماری‌ها را شاهد نبودیم؛ چرا که بروز و شیوع بیماری ارمغان نامیمون و معمول جنگ‌هاست.
پیش از پیروزی انقلاب شاهد شیوع بیماری‌های مختلف به ویژه بیماری‌های عفونی بودیم؛ به‌طوری که بیماری تراخم که از طریق حشرات منتقل می‌شد در کشور شایع بود و منجر به نابینایی افراد می‌شد. شرایط درباره این بیماری به گونه‌ای بود که حتی هندوستان در مرزهای ایران قرنطینه ایجاد کرده بود. همچنین در تبریز 100 سال پیش عده زیادی از مردم به دلیل شیوع بیماری‌های عفونی از جمله طاعون از بین می‌رفتند؛ به‌طوری که جمعیت این شهر به دلیل شیوع این بیماری به یک سوم کاهش یافت.
قبل از پیروزی انقلاب میزان مرگ و میر مادران در کشور 130 مورد در هر 100 هزار نفر جمعیت بود. همچنین میزان مرگ و میر کودکان 103 نفر به ازای هر هزار نفر بود و این تعداد در روستاها به 131 نفر می‌رسید؛ این در حالی است که این شاخص در حال حاضر به 6/9 در هر هزار نفر رسیده است. همچنین در سال‌های قبل از انقلاب خانوارهایی که هفت تا هشت فرزند داشتند شاهد مرگ دو تا سه فرزندشان بودند، اما اکنون با چنین پدیده‌ای مواجه نیستیم.
در عین حال میزان امید به زندگی در قبل از انقلاب در زنان 57 سال و در مردان 55 سال بود؛ این در حالی است که اکنون میزان آن در زنان به 76 و در مردان به 74 سال رسیده است. البته ما هنوز فکر می‌کنیم باید بیشتر تلاش کنیم تا بتوانیم در این حوزه سرآمد باشیم. بنابراین احساس رضایت 100 درصدی نداریم؛ چراکه این احساس منجر به رکود می‌شود. در عین حال آمارهایمان شرایط مثبتی را در حوزه سلامت نشان می‌دهند.
**پس از چهل سال در کجا قرار داریم؟
اکنون وضعیت ما به‌گونه‌ای است که طی چند دهه اخیر شاهد انقلاب عظمیی در این حوزه شده‌ایم. وزارت بهداشت و درمان در خصوص وضعیت ارائه خدمات درمانی به مردم در قبل و بعد از انقلاب اسلامی،اعلام کرده است: تعداد تخت‌های بیمارستانی در سال 1356 نزدیک به 56 هزار تخت بود، اما این میزان در حال حاضر به 128 هزار و 142 تخت افزایش یافته است. در عین حال طی 40 سال اخیر، سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان رشدی 100 برابری داشته که به افزایش 400 درصدی شاخص‌های بهداشتی و درمانی طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی منجر شده است.
روند توسعه تخت‌های بیمارستانی و خدمات درمانی طی 40 سال گذشته و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همواره رو به رشد بوده است. به‌طوری که در حال حاضر حدود 984 بیمارستان در سراسر کشور عهده‌دار ارائه خدمات به بیماران هستند که از این تعداد 614 بیمارستان و بالغ بر 87 هزار و 852 تخت بیمارستانی وابسته به وزارت بهداشت بوده و خدمات مورد نیاز مردم را ارائه می‌دهند.
**تحولات واکسینه شده!
طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال 2015 میلادی سالانه تعداد زیادی از کودکان دنیا در اثر بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن جان می‌بازند؛ به طوری که 63.000 نفر در اثر سیاه سرفه، 112.000 نفر در اثر سرخک، 58.000 نفر در اثر کزاز نوزادی، 105.000 نفر در اثر هموفیلوس آنفلوانزا، 400.000 هزار نفر در اثر اسهال‌های ویروسی، 887.000 نفر در اثر هپاتیت ب و 920 هزار نفر به‌دلیل پنومونی، قربانی می‌شوند؛ موضوعی که به گفته دکتر محسن زهرایی، رییس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت، معادل 25 درصد کل مرگ‌های کودکان زیر پنج سال در دنیاست که البته به راحتی با واکسن قابل پیشگیری هستند. واکسیناسیون مؤثرترین اقدام بهداشتی شناخته شده برای ارتقای سلامت کودکان است؛ به طوری که به عنوان مثال در طی سال‌های 2000 الی 2016 میلادی، واکسیناسیون سرخک توانسته از مرگ 20 میلیون کودک در جهان جلوگیری کند.
برنامه گسترش ایمن‌سازی (EPI) در جهان از سال 1974 میلادی (1353 شمسی) آغاز شد. در جمهوری اسلامی ایران نیز این برنامه پس از پیروزی انقلاب مورد مطالعه قرار گرفت و از سال 1363، برنامه اجرایی آن در سطح گسترده با تعلیم مدیران بهداشتی در سطوح مختلف، تقویت زنجیره سرما و تدوین برنامه عملیاتی ایمن‌سازی کشور شروع شد.
برای دسترسی به پوشش کامل کودکان و سایر گروه‌های هدف، ارائه خدمات ایمن‌سازی به وسیله انجام دوره‌های بازآموزی برای کارکنان بهداشتی، تأمین واکسن‌های ایمن و توسعه زنجیره سرمای مطمئن به سرعت توسعه یافت. قبل از انقلاب اسلامی در شهرهای بزرگ و حتی10 شهر برتر کشور پزشک متخصص وجود نداشت یا فقط چند ماه از سال پزشک متخصص در آنجا بود؛ این در حالی است که اکنون نمایندگان مردم از ما انتظار دارند که شهرهای کوچک‌مان هم نه تنها چهار تخصص اصلی را که شامل زنان، جراحی، کودکان و داخلی است دارا باشند، بلکه سایر تخصص‌ها هم در این شهرها وجود داشته باشد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی وبه موازات شکل‌گیری شبکه بهداشتی درمانی در کشور و ایجاد ساختارهای لازم، برنامه گسترش ایمن‌سازی در سال 1363 با هدف ایجاد مصونیت فعال در کودکان گروه سنی زیر یک‌سال در برابر بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن شامل دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک،
فلج اطفال و سل شروع شد.
در سال 1372 نیز برنامه ایمن‌سازی «هپاتیت ب» در برنامه گسترش ایمن‌سازی ادغام شد. از سال 1383 نیز پس از انجام ایمن‌سازی سراسری سرخک و سرخجه، واکسن سه‌گانه سرخک- سرخجه- اوریون (MMR) جایگزین واکسن سرخک در ایمن‌سازی جاری شد و واکسن هموفیلوس آنفلوانزا تیپ ب در قالب واکسن پنتاوالان از سال 1393 در برنامه ایمن‌سازی کودکان کشور اضافه شد.
**تحول در نیروی انسانی بومی
تعداد پزشکان در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی و در سال 1356 حدود 13 هزار و 428 نفر بوده است، البته باید توجه کرد که در آن سال‌ها فقط نزدیک به 6000 هزار پزشک پاکستانی در کشور حضور داشتند. بر اساس آمارها در سال 1357 نیز تعداد پرستاران کشور 7100 نفر و نسبت پرستار به هر 10 هزار نفر 2/1 بوده است. این درحالی است که اکنون حدود 120 هزار پرستار در کل کشور ارائه خدمت می‌کنند. همچنین به ازای هر 2300 نفر یک پزشک عمومی در حال خدمت‌رسانی به مردم است و به دنبال خودکفایی در تربیت نیروی انسانی و تأسیس و تجهیز مراکز درمانی مطابق با علم روز دنیا، از کشورهای دیگر نیز برای درمان به ایران مراجعه می‌شود و به این ترتیب گسترش توریسم درمانی در کشور پیگیری می‌شود.
**تحول در صنعت دارو
صنعت داروسازی، از جمله صنایعی است که هیچ زمینه و پشتوانه محکمی قبل از انقلاب اسلامی در کشور نداشته است، پس از پیروزی انقلاب اسلامی با تکیه بر اهداف مشخص و اعتقاد و تلاش دست‌اندرکاران حوزه‌دارو به‌عنوان یک دستاورد مهم است و مروری بر وضعیت صنعت دارویی کشور در سال‌های پیش از انقلاب می‌تواند پیشرفت‌های صنعت داروسازی را بیش از پیش برای ما آشکار کند.
در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی حدود 30 درصد داروهای مصرف کشور را داروهای تولیدی شامل می‌شد و 70 درصد داروهای مورد نیاز بیماران به صورت واردات در اختیار آن‌ها قرار می‌گرفت، در اواخر سال 1357 و اوایل سال 1358 تأمین دارو برای بیماران از طریق 14 کارخانه که با سرمایه‌گذاری خارجی تأسیس شدند و محصولات مربوط به خود را با فرمولاسیون و مشخصات دریافتی از کارخانه مادر و با نام برند (تجاری) آن‌ها می‌ساختند تأمین می‌شد.
**خودکفایی در تجهیزات پزشکی
در حوزه تجهیزات پزشکی هم ایران یکجا نمانده و قله‌های فراوانی را فتح کرد، در این باره آقای قاسم آبخضر، عضو انجمن صنفی تولیدکنندگان و صادرکنندگان تجهیزات پزشکی، دندان پزشکی و آزمایشگاهی می‌گوید:« متأسفانه هیچ تولید‌کننده‌ای قبل از انقلاب در ارتباط با تجهیزات پزشکی در کشور فعال نبوده است و تمامی اقلام مصرفی و غیر مصرفی تجهیزات پزشکی از خارج وارد می‌شد.»
این عضو انجمن صنفی تولیدکنندگان تجهیزات پزشکی ادامه می‌دهد: «پس از انقلاب به خصوص بعد از سال‌های دهه 70 فعالیت‌های گسترده‌ای در حوزه صنعت تجهیزات پزشکی در داخل آغاز شد. به‌طوری که هم‌اکنون به برکت سرمایه‌گذاری‌ها و توسعه زیر ساخت‌های لازم بیش از 60 تا 65 درصد اقلام تجهیزات مصرفی عمومی در کشور تولید و حتی صادر می‌شود.»
آبخضر می‌گوید: تولیدکنندگان داخلی امروز می‌توانند اغلب اقلام تجهیزاتی یک بیمارستان را تأمین کنند. خوشبختانه امروز بالای 40 درصد دستگاه‌های تجهیزات پزشکی، دندانپزشکی و آزمایشگاهی مورد نیاز مراکز درمانی و بیمارستانی کشور به‌صورت داخلی در حال تأمین است. تمامی اقلام بخش‌های جراحی، وسایل وتجهیزات اتاق عمل، اکثریت اقلام بخش‌های ویژه مثل «آی. سی. یو»، «ان. آی. سی. یو» و «سی. سی. یو» در شرایط حاضر به مدد شرکت‌ها و متخصصان داخلی تأمین و بخش زیادی از این اقلام سالانه روی ریل صادرات قرار می‌گیرد.
صنعت تجهیزات پزشکی روند رو به رشدی را طی سال‌های گذشته تجربه کرده و همچنان با قوت و قدرت در این مسیر به سمت جلو گام بر می‌دارد گفتنی است اقلام صنعت تجهیزات پزشکی، دندانپزشکی و آزمایشگاهی بیش از 18 هزار قلم است، کشور ما ایران تا رسیدن به خودکفایی کامل در صنعت تجهیزات پزشکی می‌بایست راهی زیادی را طی کند.
**ظهور تحول سلامت
رفته رفته در طول چهار دهه زیرساخت‌های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در کشور ساخته شد و امروزه شاهد دستاوردهای عظیمی در این حوزه هستیم. آقای قاسم جان بابایی، معاون درمان وزارت بهداشت در این باره می‌گوید: «برنامه تحول نظام سلامت مجموعه‌ای جامع، هماهنگ و پویا از اهداف، سیاست‌ها و الزامات برنامه‌ریزی تحول راهبردی نظام سلامت مبتنی بر الگوی اسلامی ایرانی است که توانسته با اجرای مناسب خود، پیشرفت خوبی در حوزه درمان داشته باشد و به نوعی مقدمه‌ای برای رسیدن به اهداف چشم‌انداز افق سال 1404 خواهد بود. نخستین اقدام در این زمینه بحث کاهش هزینه‌های مردم در حوزه سلامت بود که این اتفاق افتاد و هزینه بستری از 37 درصد به پنج درصد برای روستاییان و 10 درصد برای شهرنشینان رسید و از 35 میلیون و 500 هزار بیمار بستری حمایت مالی شد.»
آنچه که در طول چهار دهه گذشته در ساختار سلامت ودرمان کشور روی داده گام بزرگی است که با اتکا بر دانش داخلی به دست آمده است. اگرچه در این حوزه نیز اقدامی چون طرح تحول سلامت در دولت‌های یازدهم و دوازدهم اجرایی شد اما با کنار رفتن قاضی‌زاده‌هاشمی این سؤال به وجود آمده است که نتیجه بزرگ‌ترین طرح در حوزه بهداشت و درمان چه خواهد شد. نکته‌ای که البته آقای سعید نمکی، سرپرست وزارت بهداشت و درمان درباره آن گفته است: این طرح همچنان با قوت ادامه خواهد داشت چراکه مربوط به دولت بوده است نه یک شخص خاص.
