میدانیم که پوشش گیاهی، آب را در خود حفظ میکند. لاشبرگهای زیر درختان، مثل یک اسفنج و ابر، آب را در خود ذخیره و آن را به تدریج آزاد میکنند. به همین خاطر زمین فرصت بیشتری برای جذب آن دارد. چون این آب به تدریج آزاد میشود همیشه رودخانهها و برکهها دائمی هستند و آب در آنها جریان دارد.
حالا فرض کنید پوشش گیاهی از بین رفته و به جای اینکه آب در اسفنج جذب شود، روی سینک جاری میشود. چه اتفاقی میافتد؟ با سرعت و شدت خالی میشود.
آمارها نشان میدهد که هر هکتار پوشش گیاهی توان نگهداری 500 تا 2000 متر مکعب آب را در خود دارد. اما اگر این پوشش گیاهی به دلیل تخریب جنگل یا ساخت و سازها از بین برود، قطرههای باران مستقیم به سطح زمین میخورند و پیوندهای خاک شکسته میشود.
شکسته شدن پیوندها و ذرات خاک بسته شدن منافذ خاک را در پی دارد. در این زمان هرزآبها در سطح زمین راه میافتد و سیلاب آغاز میشود. مساله دیگری هم وجود دارد. ریشه گیاهان و درختان در عمقهای مختلف نفوذ میکنند و مانند یک شبکه درهم تنیده خاک را به هم میبافند. این شبکه مانع از دست رفتن و فرسایش خاک میشود.
به یک نکته مهم دیگر هم باید توجه کرد؛اینکه اگر در طبیعت دقت کرده باشید، یک سری از درختان در حاشیه رودخانه زندگی میکنند.و اساساً محل زندگی آنها حاشیه رودخانه هاست. بارزترین مثال آنها درختان توسکا در شمال است. اینها بهترین ثبت کننده مسیر رودخانهها هستند و نمیگذارند مسیر آنها عوض شود. اما وقتی ما اینها را از بین میبریم، رودخانه مسیرش عوض میشود.
حالا فرض کنید که پوشش گیاهی هم تخریب شده، جنگلها در بالادست و پایین دست مورد تجاوز قرار گرفته و از بین رفتهاند. مردم به حاشیه رودخانهها تجاوز کردند. ما فراموش کردهایم که طبیعت زمین هایش را پس میگیرد. بله طبیعت با سیل، فرسایش و رانش، زمین را از ما خواهد گرفت.
سرخ پوستها یک ضرب المثل دارند که میگویند:«طبیعت به هربلایی مبتلا شود، فرزندان ما هم به آن مبتلا خواهند شد.» این موضوعی است که در شمال اتفاق افتاده و کارکرد طبیعت را مختل کرده است! گاهی سؤال پیش میآید که چرا در خشکسالیها ما سیل داریم؟ البته باید توجه کرد که خشکسالی الزاماً به معنای کم شدن باران سالانه نیست.
گاهی در خشکسالی بارانهای ما برابر با سالهای عادی است اما تفاوت آن در این است که در سالهای خشکسالی، در پراکنش بارانها نظم وجود ندارد و در یک دوره کوتاه سیل آسا میبارند. از آن طرف هم زمینههای جذب و نگهدای آب را از بین بردیم. بنابراین بارانها تبدیل به سیلاب میشود. این مجموعه دلیلی است که باعث میشود شاهد سیلهای عظیم و گاهی مرگبار باشیم. اما چه باید کرد؟
ترمیم و سالمسازی طبیعت با فاصله گرفتن از حاشیه رودخانهها، جلوگیری از تخریب حاشیه رودخانهها، جلوگیری از برداشت بستر ماسه و شن از رودخانهها و ممنوعیت قطع درختان میتواند خسارت سیلابی را کاهش دهد. طبیعت خودش بهترین الگو برای ما است. گام مهم دیگر جلوگیری از صدمات جنگلها در ارتفاعات بالاتر است.
در حال حاضر اکثر مناطق جنگلی ما محل خوش نشینها و ویلانشینان شده است و بیشتر روستاها گسترش پیدا کرده است بنابراین اکثر مراتع شمال به دلیل چرای بیش از حد در حال نابود شدن است! تنها با جلوگیری از این روند میتوان اثرات سیلابی را تعدیل کرد.
هادی کیادلیری رئیس انجمن جنگلبانی ایران