به گزارش ایران اکونومیست، مطالعه بیولوژی سلول بنیادی اخیراً توسط دانشمندان بسیار مورد توجه قرار گرفته است؛ با این امید که این سلول‌ها نقش مهمی در درمان تعدادی از بیماری‌های ناعلاج از طریق پیوند سلولی داشته باشند.
سلول‌های بنیادی چیست و چرا مهم هستند؟
سلول بنیادی مادر تمام سلول‌ها و دارای پتانسیل قابل توجهی برای توسعه و پرورش انواع سلول‌های مختلف بدن در بدو تولد و زمان رشد است.
به علاوه این سلول‌ها در بسیاری از بافت‌ها به عنوان نوعی سیستم اصلاح داخلی به کار می‌رود به طوری که با تقسیم بدون حد و مرز تا زمانی که فرد زنده است سلول‌ها را تجدید می‌کند.
زمانی که یک سلول بنیادی تقسیم می‌شود، سلول‌های جدید، سلول‌های بنیادی یا نوع دیگری از سلول‌ها با عملکرد تخصصی‌تر هستند.
سلول‌های بنیادی با دو مشخصه مهم از دیگر سلول‌ها متمایز می‌شوند. اولین مشخصه این است که آنها سلول‌های غیرتخصصی با قابلیت تجدید خودشان از طریق تقسیم سلولی هستند و دوم اینکه این سلول‌ها تحت شرایط فیزیولوژیکی یا آزمایشگاهی می‌توانند به سلول‌های بافت یا اندام‌های خاصی از بدن با عملکرد تخصصی تبدیل شوند.
در برخی اندام‌ها از جمله روده و مغز استخوان، سلول‌های بنیادی به طور منظم برای اصلاح و جایگزینی بافت‌های آسیب‌دیده و فرسوده تقسیم می‌شوند. در دیگر اندام‌ها مانند پانکراس و قلب نیز این سلول‌ها تحت شرایط خاصی تقسیم می‌شوند.
سلول‌های بنیادی به روایت تاریخ
واژه سلول بنیادی نخستین بار در سال 1908 در مجامع علمی مطرح شد. در جریان یک همایش بین‌المللی در برلین، یک متخصص بافت‌شناسی روسی‌الاصل به نام «الکساندر ماکسیموف» برای نخستین بار از واژه «سلول‌های بنیادی» برای تشریح فرضیه خود استفاده کرد.
اولین تحقیقات روی سلول‌های بنیادی در سال 1960 صورت گرفت و در سال 1981 دانشمندان توانستند سلول‌های بنیادی موش را جدا کرده و در آزمایشگاه کشت دهند و در سال 1998 سلول‌های بنیادی جنینی انسانی را کشت دادند.
انواع سلول‌های بنیادی
تاکنون دانشمندان با دو نوع سلول بنیادی به نام‌های رویانی و بالغ کار می‌کنند.
منشأ سلول‌های بنیادی بالغ
سلول‌های بنیادی بالغ همان‌طور که از نامشان مشخص است، پس از تولد از فرد گرفته می‌شوند. این سلول‌ها را می‌توان از بافت مغز استخوان یک فرد سالم تهیه کرد. البته بر اساس یافته‌های اخیر، برخی معتقدند که هر بافتی دارای سلول‌های بنیادی خاص خود است. به‌طور مثال، مشخص شده که قلب، مغز و ماهیچه‌های اسکلتی هر کدام دارای سلول‌های بنیادی خاص خود هستند و همه این سلول‌ها در بدن یک فرد بالغ وجود دارند.
منشاء سلول‌های بنیادی جنینی
سلول‌های بنیادی جنینی در مرحله بلاستوسیست از توده سلولی داخلی گرفته می‌شوند. بلاستوسیست یکی از مراحل دوران جنینی است که شبیه یک توپ توخالی است.
کاربرد سلول‌های بنیادی
بیشتر سلول‌های تخصص یافته انسان اگر آسیب سختی ببینند یا بیمار شوند، نمی‌توانند با فرایندهای طبیعی جایگزین شوند. از سلول‌های بنیادی برای پدید آوردن سلول‌های تخصص یافته سالم و کارآمد می‌توان بهره گرفت و این سلول‌ها را جایگزین سلول‌های آسیب دیده یا بیمار کرد.
جایگزین کردن سلول‌های بیمار با سلول‌های سالم را سلول‌درمانی می‌نامند که مانند فرایند جایگزین کردن اندام است؛ البته، در این‌جا به جای اندام تنها از سلول‌ها بهره می‌گیرند.
سلول‌های بنیادی می‌توانند سرچشمه جایگزینی از سلول‌های تخصص‌یافته باشند. به‌تازگی، پژوهشگران بهره‌گیری از سلول‌های بنیادی جنینی و بالغ را به عنوان خاستگاه گونه‌های سلولی تخصص‌یافته، مانند سلول‌های عصبی، سلول‌های ماهیچه‌ای، سلول‌های خون و سلول‌های پوست، برسی می‌کنند تا آنها را برای درمان بیماری‌های گوناگون به کار برند.
بازگشت قدرت شنوایی و بینایی در حیوانات، درمان نابینایی و درمان ناباروری از دیگر کاربردهای این سلول شگفت‌انگیز است.
بهترین روش درمان با سلول‌های بنیادی
شاید بهترین شیوه شناخته‌شده درمان به‌وسیله سلول‌های بنیادی، تاکنون، پیوند سلول‌های مغز استخوان برای درمان سرطان خون و انواع دیگر سرطان و نیز اختلالات گوناگون خونی باشد.
جایگاه بین‌المللی ایران در سلول‌های بنیادی
جایگاه علمی ایران به لحاظ تولید مقالات علمی روزبه‌روز بهبود یافته است. چهار سال گذشته جایگاه ایران در جهان در این حوزه، 32 بود، در سال 2017 این جایگاه به رتبه چهاردهم دنیا ارتقا یافت.
در سطح منطقه نیز به دلیل سرعت رشد و پیشرفت در حوزه سلول‌های بنیادی، جایگاه نخست را در اختیار داریم.
امیرعلی حمیدیه دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی نیز در این زمینه با بیان اینکه هم اکنون تمام دانش تولید سلول‌های بنیادی از ابتدا تا انتها در کشور انجام می‌شود، گفته است: ایران توانسته در تولید مقاله و بومی‌سازی علوم سلول های بنیادی رتبه اول را در میان کشورهای منطقه کسب کند.کشورمان در سلول‌های بنیادی در رتبه چهاردهم جهان قرار گرفته است.
روش‌های اهدای سلول‌های بنیادی
سلول‌های بنیادی خون‌ساز که در مغز استخوان همه ما جا خوش کرده‌اند، امید آخر برخی بیماران هستند.
یکی از روش‌های نوین درمان بیماری‌ها که باعث می‌شود بیماری‌های سخت و صعب العلاج نیز درمان شوند استفاده از سلول‌های بنیادی است که در این روش با پیوند سلول‌های بافت‌های آسیب دیده بدن می توان روند درمان عضو آسیب دیده را سرعت بخشید و باعث بهبود و درمان آن شد.
در ارتباط با اهدای سلول‌های بنیادی باید این نکته را ذکر کرد که همه کسانی که زنده هستند و به بیماری‌هایی مانند سرطان یا بیماری‌های خونی و قلبی و عروقی مبتلا نیستند می‌توانند سلول‌های بنیادی خود را اهدا کنند.
برای اهدای این سلول‌ها ابتدا باید با نمونه خونی که از فرد داوطلب گرفته می‌شود و پس از فرایند آزمایش، HLA آن مشخص شود و در بانک سلول‌های بنیادی به ثبت برسد.
سلول‌های بنیادی هر انسانی HLA آنتی ژن خاص خود را دارد و برای پیوند سلول‌های بنیادی به بیمار باید HLA فرد دهنده و گیرنده همسان باشد. نخستین افرادی که می‌توانند به فرد بیمار سلول‌های بنیادی اهدا کنند و ضریب احتمال اینکه HLA آنها همسان باشد اقوام نزدیک هستند.
ترس از اهدای سلول
برخی تصور می‌کنند که برای اهدای سلول‌های بنیادی باید تحت عمل جراحی قرار بگیرند و خودشان را به تیغ جراحی بسپارند، درحالی که به هیچ عنوان نیاز به جراحی نیست. پس از آنکه مشخص شد HLA خون فرد داوطلب با بیمار مطابقت دارد، با تزریق دارو به فرد داوطلب، سلول‌های بنیادی که در مغزاستخوان تولید می‌شود در خون آزاد شده و خون وارد دستگاهی که شبیه دستگاه دیالیز است می‌شود و این سلول‌ها از خون استخراج و به فرد بیمار تزریق خواهد شد.
سلول‌های بنیادی در چندساعت دوباره در بدن فرد داوطلب تولید می‌شود. تزریق دارو به هیچ عنوان عارضه‌ای ایجاد نمی‌کند و هیچ‌گونه عوارضی در پی نخواهد داشت. اهدای سلول‌های بنیادی یک کار انسانی است و انسان تا زمانی که زنده است می‌تواند با اهدای این سلول‌ها جان انسان‌های دیگری را که به‌خاطر بیماری مهلک درخطر مرگ قرار دارند نجات دهد.
اهدای سلول در کشور ما
در کشورمان، مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی خون‌ساز در سازمان انتقال خون از مهر ماه ۸۸ کارش را آغاز کرد تا بتواند با کمک مردمی که به صورت داوطلبانه به اهدای سلول‌های بنیادی اقدام می‌کنند، جان بیماران را نجات دهد. این مرکز که در حال حاضر بیش از 10000عضو دارد، امید آخر بسیاری از بیماران است. هرچه اهداکنندگان سلول‌های بنیادی بیشتر باشند، شانس پیدا کردن اهداکننده مناسب برای هر بیمار نیز افزایش می‌یابد.
شرایط اهدا
افراد می‌توانند از سن ۱۸ تا ۵۰ سالگی برای ثبت‌نام به عنوان اهداکننده سلول بنیادی، ثبت‌نام کنند. علاوه بر شرط سنی، فرد باید از نظر بیماری‌های قلبی-عروقی، تنفسی، کلیوی و وضعیت عمومی سلامتی، شرایط خوبی را داشته باشد و بویژه از نظر بیماری‌های عفونی مانند هپاتیت و اچ‌آی‌وی مشکلی نداشته باشد.
با وجود گذشت سال‌ها از کشف سلول‌های بنیادین، این حوزه آنقدر گسترده است که هنوز فرصت‌های ارزشمند زیادی برای کار روی آنها وجود دارد. بسیاری از دانشمندان امیدوارند با گسترش مطالعات و آزمایشات در زمینه سلول‌های بنیادی، بشر هر چه بیشتر به سمت حل بسیاری از مشکلات پزشکی حرکت کند.
