سازمان همکاری شانگهای یکی از مکانیسم‌های منطقه‌ای اوراسیایی در شرایط بسیار حساسی قرار گرفته است. این سازمان طی 20 ساله گذشته گسترش قابل توجهی افقی (پذیرش اعضا) و عمودی (اهداف و وظایف) را تجربه کرده است.
شکل‌گیری گروه شانگهای پنج (١٩٩٦)، عضویت ناظر ازبکستان (٢٠٠٠)، تبدیل عضویت ازبکستان از ناظر به اصلی و شکل‌گیری رسمی سازمان همکاری شانگهای (٢٠٠١)، عضویت ناظر مغولستان (٢٠٠٤)، عضویت ناظر ایران، هند و پاکستان (٢٠٠٥)، تعریف مکانیسم جدیدی با عنوان شرکای طرف گفت‌و‌گو (٢٠٠٨) و متعاقب آن پذیرش کشورهای ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال، سری لانکا و ترکیه به‌عنوان شرکای طرف گفت‌و‌گوی سازمان، عضویت ناظر افغانستان (٢٠١٢)، تبدیل وضعیت بلاروس از سطح شریک گفت‌و‌گو به ناظر (٢٠١٥) و تبدیل عضویت هند و پاکستان از وضعیت ناظر به اصلی (٢٠١٧) از جمله مهم‌ترین تحولات سازمان همکاری شانگهای در 20 سال گذشته در سطح افقی (پذیرش اعضا و گسترش حوزه جغرافیایی) به‌شمار می‌رود.
در نتیجه این سازمان منطقه‌ای در حال حاضر دارای سه سطح از عضویت یعنی عضو اصلی و دارای حق رأی، عضو ناظر بدون برخورداری از حق رأی و شریک گفت‌و‌گو است.
در سطح عمودی (اهداف و وظایف) نیز سازمان همکاری شانگهای ضمن تمرکز بر محور اصلی مأموریت خود یعنی مسائل امنیتی و دفاعی، کوشش کرده است در سایر حوزه‌های اقتصادی، تجاری، ترانزیتی، همکاری در حوزه انرژی و حتی فرهنگی و اجتماعی نیز ورود پیدا کند.
با وجود این، دستاوردهای نسبی که این سازمان طی دو دهه فعالیت خود داشته است، عمدتاً در حوزه موضوعات دفاعی و امنیتی بوده است.
ایران از تیر 1384 (جولای ٢٠٠٥) تاکنون در وضعیت ناظر و بدون حق رأی در سازمان همکاری شانگهای به سر می‌برد و هنوز با درخواست عضویت ایران در این سازمان منطقه‌ای موافقت عملی صورت نگرفته است و به جرأت می‌‌توان گفت در بین موضوعات و مسائل متعدد در سطح اوراسیا، دو موضوع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و مذاکرات مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر، از جمله فرسایشی‌ترین و طولانی‌ترین موارد در سیاست خارجی ایران به‌شمار می‌رود.
سفر دکتر حسن روحانی، ریاست جمهوری ایران به چین و شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در چینگ‌دائو بار دیگر موجب توجه رسانه‌ها و افکار عمومی به موضوع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای شده است.
تا پیش از توافق هسته‌ای ایران (برجام)، اصلی‌ترین مانعی که بر سر راه تبدیل عضویت ایران از موقعیت ناظر (بدون حق رأی) به اصلی (دارای حق رأی) مطرح می‌شد، قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل متحد بود. در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در «اوفا»ی روسیه در جولای 2015 که به فاصله زمانی اندکی پیش از توافق هسته‌ای ایران و 1+5 برگزار شد، توافقی مبنی بر دستیابی به یک «فرمول سازش» حاصل شد که براساس آن باید علاقه تهران به توسعه همکاری با سازمان همکاری شانگهای زنده نگه داشته شود.
به موجب این فرمول، به ایران ضمانت داده شد که روند اعطای عضویت کامل در سازمان به این کشور، نه بعد از رفع تحریم‌های بین‌المللی بلکه بلافاصله بعد از انعقاد توافق‌های اولیه درباره برنامه هسته‌‌ای‌اش آغاز شود.
اما با وجود تصویب برجام در ژوئن 2015 که جمهوری خلق چین و فدراسیون روسیه از اعضای مهم سازمان همکاری شانگهای نیز نقش مؤثری در آن داشتند و نیز به موازات تبدیل عضویت دو کشور هند و پاکستان که سال‌ها همانند ایران در وضعیت ناظر به سر می‌بردند.
سازمان همکاری شانگهای در دو اجلاس سران در تاشکند ازبکستان (2016) و آستانه قزاقستان (2017) از تبدیل عضویت ایران خودداری کرد و اکنون در اجلاس چینگ‌دائو چین (2018)، دولت ایران انتظار دارد پس از گذشت نزدیک به 12 سال، این روند تغییر کند.
ولادیمیر پوتین نیز در دیدار با حسن روحانی که در حاشیه این اجلاس صورت گرفت نیز به این موضوع اشاره کرد که «زمانی طولانی است که ایران در سازمان شانگهای به‌عنوان عضو ناظر مشارکت داشته است. ما به خواست ایران برای عضویت کامل واقفیم، شما هم موضع ما در حمایت از عضویت کامل ایران را می‌دانید».
باید به انتظار نشست و در عمل مشاهده کرد که اعضای اصلی سازمان همکاری شانگهای (روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، هند و پاکستان) در اجلاس چینگ‌دائو با این موضوع بویژه در شرایط کنونی ایران پس از خروج یکجانبه دولت امریکا از برجام چگونه مواجه می‌شوند.
ولی کوزه‌گر کالجی پژوهشگر حوزه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
منبع: روزنامه ایران
